قلم، کاغذ، حرکت

رمان، ادبیات داستانی و نمایشی و در نهایت فیلمنامه ساختار و استخوان‌بندی سینما را می‌سازد و این منطق پیوند ناگسستنی بین کتاب و سینماست، بین کاغذ و ورق با دوربین! لذا از چند منظر می‌توان به نسبت بین سینما و کتاب نگاه کرد و آنها را بر مبنای رویکرد شکل گرایی و ساختار گونه‌شناسی کرد.

در یک نگاه کلی می‌توان کتاب‌های سینمایی را به سه گونه عمده تقسیم کرد؛ دسته اول کتاب‌های سینمایی که نسخه مکتوب فیلمنامه‌ فیلم‌های باارزش و مشهوری هستند که ساخته شده‌اند. همیشه یکی از دلایل مهم موفقیت فیلم‌های بزرگ و ماندگار تاریخ سینما فیلمنامه‌های آن بوده است. این یک سنت فرهنگی در اکثر کشورهای جهان است که فیلمنامه‌های موفق را در قالب کتاب یا کتابچه معرفی می‌کنند که می‌توانند یک الگوی عملی فیلمنامه‌نویسی برای علاقه‌مندان این حوزه یا دانشجویان فیلمنامه‌نویسی باشد. در کشور ما بخشی از کتاب‌های سینمایی مربوط به همین فیلمنامه‌هاست که آخرین آن فیلمنامه‌های اصغر فرهادی بود که مدتی پیش طی مراسمی رونمایی شد.

گونه دیگری از کتاب‌های سینمایی کتاب‌های تئوری و تاریخ سینماست که تامین‌کننده بخش عمده‌ای از کتاب‌های دانشگاهی ماست و برای نیاز دانشجویان رشته سینما و رشته‌های مرتبط به نگارش درآمده است. مثلا نظریه فیلم، درک فیلم، فیلم به عنوان فیلم، سینما چیست، تئوری‌های اساسی در نظریه‌های فیلم، هنر سینما، تاریخ سینما، تاریخ سینمای هنری و نمونه‌های دیگر از مصادیق این‌گونه کتاب‌ها هستند؛ البته باید بین کتاب‌های تئوری و تاریخ سینما تفکیک قائل شد. دسته دوم به مباحث نظری و اصول فیلمسازی و زیبایی‌شناسی آن می‌پردازد و همچنین به مرور و تحلیل تاریخ و رخدادهای سینمایی. مثلا تاریخ سینمای بورودل با ترجمه روبرت صافاریان از کتاب‌های مرجع در این زمینه است که فتاح محمدی، کتاب هنر سینمای همین نویسنده را که درباره اصول فیلمسازی است ترجمه کرده. جمال امید و مسعود مهرابی نیز از جمله نویسندگانی هستند که به تاریخ سینمای ایران پرداخته و کتاب‌های مجلدی در این زمینه منتشر کردند.

دسته سوم از کتاب‌های سینمایی را می‌توان به مباحث بین رشته‌ای سینما نسبت داد. مثلا کتاب‌هایی که در زمینه فلسفه سینما یا جامعه‌شناسی و روان‌شناسی سینما و کتاب‌هایی از این دست نوشته شده است و در چند سال اخیر با توجه به گسترش علاقه‌مندان حوزه‌های دیگر به سینما و مباحث جدی که در این زمینه در جهان اندیشه و فرهنگ صورت گرفته، تعداد این گونه کتاب‌ها بیشتر هم شده است و اتفاقا به نظر می‌رسد که ما در این زمینه نیازمند به تحقیق و پژوهش بیشتری هستیم تا از طریق پیوند زدن دانش سینما با دانش‌های دیگر بشری بویژه علوم انسانی به درک بهتر و عمیق‌تر از سینما و کارکردهای آن برسیم. مثلا مباحث مربوط به نشانه‌شناسی در سینما یا مطالعات فرهنگی در سینما از موضوعات جدید و جذابی است که عرصه‌های کمتر شناخته‌شده‌ای هم برای سینماگران ماست و هم اهالی هنر و فرهنگ و اندیشه.

به‌نظر می‌رسد باید این‌گونه را جدی گرفت تا سینمای ما از پشتوانه‌های تئوریک خوبی برخوردار شده و فصل مباحث جدید در مطالعات سینمایی ایران باز شود. حوزه مکتوب سینما می‌تواند با ایجاد بسترسازی‌های لازم و حمایت از نویسندگان و ناشران به پویایی و دامن زدن به نظریه‌پردازی متفکران ایرانی در حوزه سینما کمک کند. مثلا پیوند بین ادبیات و سینما راهکاری است که در نهایت می‌تواند به تولید فیلمنامه‌های غنی‌تر کمک کند و هر چه در این زمینه کتاب‌های بیشتری چاپ شود و مناقشات و مناظره و مباحثه‌های بیشتری اتفاق بیفتد نتیجه و نفع آن به جیب صنعت سینمای ما می‌رود.

فارغ از این دسته‌بندی می‌توان به گونه‌های دیگری هم از کتاب‌های سینمای کشور اشاره کرد. ترجمه آثار سینمایی بخشی از آنهاست که البته به نوعی برخی از گونه‌های سه‌گانه بالا را نیز در خود جای می‌دهد. واقعیت این است که دانش و مطالعات سینمایی در کشور ما بسیار جوان بوده و در ابتدای راه است. با وجود اتفاقات خوبی که در چند سال اخیر در حوزه تولید کتاب‌های سینمایی داشتیم هنوز هم منابع و مراجع کافی برای مطالعات سینمایی وجود ندارد و اگر تولیدات سینمایی را هم در نظر بگیرم مکتوبات سینمایی پا به پای آن رشد نکرده است. مثلا در یک دهه اخیر بر تعداد منتقدان و علاقه‌مندان نقد فیلم در جامعه ما افزوده شده یا مخاطبان جدی سینما بیشتر شده است، اما در حوزه نقد سینمایی و مبانی و نقد آن، کتاب‌های سینمایی از انگشتان دست هم کمتر است. شاید هنوز هم کتاب مبانی نقد مجید اسلامی مهم‌ترین منبع در این حوزه باشد. چند سال پیش هم هوشنگ گلمکانی کتابی به نام «در کوچه سام» منتشر کرد که مجموعه نقدهای اوست همچنین مسعود فراستی همین کار را در کتاب «لذات نقد» انجام داده است. به غیر از این‌ موارد، کتاب‌های دیگر سینمایی ما جمع‌آوری مصاحبه‌ها یا زندگینامه یکی از کارگردان‌های بزرگ در سینمای ایران بوده که زاون قوکاسیان دراین زمینه پیشروتر از بقیه بوده است.

متولیان سینمایی و فرهنگی ما باید به این نتیجه برسند که حتی عالم جذاب و جادوگرانه تصویر و سینما نیز بدون کاغذ و کتاب و آثار قلمی نمی‌تواند به کمال و تعالی خود دست یابد و چه بسا رشد صنعت سینمای ما به همان اندازه‌ای که محتاج خلاقیت سینماگران است نیازمند فعالیت پژوهشگران سینمایی است که در کنار تولید فیلم در کشور به تولید کتاب‌های سینمایی برای درک بهتر فیلم دست بزنند. سینما به اندازه دوربین‌هایش به قلم‌هایی نیازمند است تا او را بنگارند.

سید رضا صائمی / جام‌جم