وجدان کور

این میزان از نگاه خشن و دور از انسانیت به انسان‌هایی دیگر که تنها تفاوتشان رنگ پوست‌شان بود برای همه بچه‌های کلاس عجیب بود، آن روزها نگاه ما به مساله نژادپرستی تنها محدود به سیاهپوستانی می‌شد که در کلبه عموتام داستان‌شان را می‌خواندیم و هنوز نمی‌دانستیم نگاه تحقیرآمیزی که برخی از ما به همسایگان افغانستانی یا حتی عرب خود داریم نیز در دسته نژادپرستی قرار می‌گیرد یا احترام و تحسین بی‌موردی که برای موبلوندها و چشم‌آبی‌ها قائل هستیم هم از همین جنس است.

اگرچه مساله نژاد‌پرستی در کشور ما به سبب فرهنگ ایرانی و اسلامی کمتر خود را نشان داده اما توجه به نژاد‌ گاهی و در شرایطی بروز می‌کند و خود را نشان می‌دهد که ما منتظرش نیستیم. شناخت نشانه‌های آن و اصلا تعریف دقیق آن به ما کمک می‌کند خود و فرزندانمان را در مقابل این نگاه نادرست مراقبت کنیم.

نژادپرستی به چه معنی است؟

جمله معروفی درباره نژادپرستی است که می‌گوید «هیچ عذر و بهانه‌ای برای نژادپرستی وجود ندارد.» نمی‌توان هیچ دلیلی برای توجیه این رفتار آورد. نژادپرستی در هر شکلی زشت و قبیح است. این رفتار باعث می‌شود افراد به دو گروه «ما» و «آنها» تقسیم شوند، و همیشه مایی وجود داشته‌باشد که برتر و بالاتر از آنهاست؛ آنهایی که هیچ‌گاه قرار نیست در تفکر نژادپرستانه از جایگاهی که دارند بالاتر بیایند و حتی تغییری بکنند. چرا که «آنها» بودن به این گروه چسبیده، مانند رنگ پوست، مانند لهجه، مانند محل تولد و بسیاری چیزهای دیگر و قابل تغییر نیست.

تبعیض نژادی یا نژادپرستی زمانی است که با فردی به دلیل نژاد، قومیت، ملیت یا رنگش رفتار متفاوتی شود. هر نوع نژادپرستی یا تبعیض نژادی برای کودکان و جوانانی که آن را تجربه کرده یا شاهد آن هستند، آزاردهنده و ناراحت‌کننده است.

نژاد‌ می‌تواند به معنای رنگ، ملیت، قومیت یا شهروندی یک فرد باشد و نژادپرستی به طرق مختلفی ابراز می‌شود:

وقتی در مورد یک گروه خاص شوخی یا اظهار نظر منفی ابراز می‌شود.

روی دیگران نام گذاشته و به صورت کلامی آنها را مورد آزار و اذیت و قلدری قرار‌می‌دهند.

در مکان‌های عمومی و رسانه‌های جمعی مطلبی نژادپرستان علیه گروهی خاص منتشر شود.

نظرات توهین‌آمیز درباره گروهی خاص در شبکه‌های اجتماعی بیان شود.

افراد از گروه‌های حقیقی و مجازی به دلیل متفاوت بودن یا متعلق نبودن به آن گروه حذف شوند.

و بدترین اتفاق این‌که بابت تفاوت نژادی مورد آزار جسمی قرار گیرند.

تمام رفتارهای نژادپرستانه آشکار و واضح نیستند. به طور مثال کارفرمایی ممکن است فهرستی از متقاضیان کار را بررسی کند و تصمیم بگیرد با افرادی که نام خانوادگی عربی دارند مصاحبه نکند. یا یک پسر جوان با رگه آفریقایی ممکن است توسط مسؤولان امنیتی یک فروشگاه مظنون به حساب آید، تنها به این خاطر که تصور می‌کنند او قصد دارد چیزی را بدزدد.

پرداختن به این نوع نژادپرستی می‌‌تواند بسیار سخت‌تر باشد؛ زیرا شامل پیش داوری‌هایی است که ما اغلب درباره آنها صحبت نمی‌کنیم یا فکر نمی‌کنیم.

انواع نژادپرستی

نژادپرستی، تبعیض نژادی و قلدری نژادی اشکال مختلفی دارد:

تبعیض: برخورد و رفتار متفاوت با یک فرد در مقایسه با فرد دیگری در یک موقعیت مساوی به دلیل تفاوت نژادی که آن دو فرد یا حتی دو گروه با یکدیگر دارند، به طور مثال می‌‌تواند شامل سیاست‌هایی در مدرسه، محل کار یا سازمان‌های مشابه باشد که افراد یک گروه نژادی خاص را به باقی برتری داده و یا رفتار متفاوتی با آنها انجام می‌دهند.

قربانی شدن: بدرفتاری یا نادیده گرفتن و تضییع حقوق یک فرد به دلیل نژاد ‌متفاوت او. این رفتار حتی ممکن است زمانی اتفاق بیفتد که فردی از شخص دیگری که نژاد ‌متفاوتی دارد حمایت کند و همین باعث شود او نیز قربانی شود.

نژادپرستی آشکار: اظهار نظر آشکار نژادپرستانه به کودک، جوان یا بزرگسال است که می‌تواند شامل نام بردن از نام‌های نژادپرستانه یا ارسال پیام‌های توهین‌آمیز یا تهدیدآمیز باشد، همچنین می‌تواند شامل خشونت فیزیکی یا حمله، یا آسیب رساندن به وسایل شخصی فرد نیز باشد.

نژادپرستی پنهان: شامل اظهارنظرهایی است که موجب می‌شود شخصی را به دلیل نژادش بی‌ارزش کرده یا سرزنش کنند. این نظرات یا «ریزپرخاشگری ها» منعکس کننده تعصب نژادی است و می‌تواند باعث شود که افراد احساس کنند به دلیل نژادشان اهمیت کمتری دارند یا این‌که دیگران با آنها سازگار نیستند. ریزپرخاشگری‌ها به رفتارهایی گفته می‌شود که در شرایط عادی و زندگی روزمره از ما سر می‌زند، مثلا اخم یک فروشنده به یک خریدار به خاطر تفاوت نژادی‌اش یا دیر پاسخ دادن یک معلم به دانش‌آموز متفاوتش، رفتارهای کلامی و رفتاری که خواه عمدی است و خواه ناخودآگاه از ما سر می‌زند و باعث می‌شود گروهی واقعی یا از نظر شرایط روحی به حاشیه جامعه رانده شوند.

جنبه‌های مختلفی از نژادپرستی وجود دارد، نژادپرستی همراه با نفرت، مانند این‌که شخصی یا گروهی از شخصی یا گروه دیگر به دلایل و پیشداوری‌هایی نفرت داشته‌باشند و این نفرت را بروز داده و باعث شوند گروه خاص در انزوا قرار گیرند یا سختی به آنها تحمیل شود.

Color blindness یا کوررنگی نژادی اصطلاحی است که اشاره به ندیدن رنگ‌ها و نژادهای مختلف و ویژگی‌های هر نژاد ‌دارد، گویی به جز یک نژاد ‌خاص، تنوع دیگری وجود ندارد. کوررنگی نژادی توصیف دقیق و دردناکی است که در قرن‌های گذشته و حتی حال حاضر شاهد آن هستیم؛ گویی رنگ پوست و نژاد ‌مانع دیده شدن می‌شود، بدن‌های بی‌جان انسان‌ها و کودکان بی‌گناه وقتی دیده می‌شود که در چشمان بی‌جانشان مردمک رنگی باشد یا موهای غرق خونشان بلوند باشد.

کوررنگی نژادی همان چیزی است که این روزهای از پس ظاهر متمدن و پیشرفته اروپا و رسانه‌هایش بیرون زده‌است.

نژادپرستی فرهنگی، نژادپرستی مربوط به طبقه اقتصادی و بسیاری از موارد دیگر نیز در این دسته‌بندی قرار می‌گیرد.

تاثیر نژادپرستی بر کودکان

زمانی که کودکی مورد تبعیض نژادی، قلدری و آزار قرار می‌گیرد در واقع با مدلی از تحقیر و پیشداوری مواجه می‌شود، خشم و درد روحی سپس غم و اندوه واکنش‌های طبیعی است که او بروز دهد، روح شکسته و زخم‌خورده کودک دقیقا نمی‌داند به چه علتی باید متحمل چنین دردی شود.

با این رفتار آنچه به کودک منتقل می‌شود آن است که ارزشمندی او نه در آنچه عمل می‌کند و صفات شخصی اوست بلکه در گروه مواردی است که خود نقشی در آن نداشته، رنگ پوست، محل تولد، طبقه اقتصادی، طبقه فرهنگی، این زخم و تحقیر در یاد و خاطر کودک خواهدماند.

کودکانی که شاهد نژادپرستی هستند هم با چنین زخم‌هایی مواجه می‌شوند، پیام‌هایی که به آنها نیز مخابره می‌شود از همین دست است، آنها چنین برداشت می‌کنند که ارزش هر شخص و حتی خودشان به صفات عمیق انسانی نیست، در واقع این‌طور است که با یک رفتار نژادپرستانه کوچک ما مسیر نگاه و حتی زندگی کودکی را تغییر می‌دهیم.

نژادپرستی پنهان بر عزت نفس کودکان و نوجوانان تأثیر می‌گذارد و این مساله را در آنان تقویت می‌کند که می‌توانند از این ابزار برای به چالش کشیدن یا تحقیر اطرافیانشان استفاده کنند، این نوع از نژادپرستی بسیار ظریف است اما تاثیر منفی خود را خواهدداشت، اشارات کوچک یا حرف‌های کنایه دار در این دسته قرار می‌گیرند و اگرچه ممکن است چیزی به نظر نیایند اما تاثیر خود را بر روح و روان کودک می‌گذارند.

چگونه با کودکان درباره نژادپرستی گفتگو کنیم؟

پایه نژادپرستی تعصب است، تعصب داشتن یعنی با هیجان، بدون فکر و شنیدن دلیل، بدون در نظر گرفتن وجه‌های مختلف یک مساله بر یک باور و یا نظر پافشاری اصرار کنیم. کودکان فطرتا نژادپرست و متعصب نیستند، آنها به دنبال کشف دنیای جدید هستند و همین ویژگی کاشف بودن‌شان آنها را در مقابل نظرات و تجربیات جدید پذیرا و مشتاق می‌سازد.

این ما هستیم که آنها را تغییر می‌دهیم و متعصب و نژادپرست می‌کنیم. گفت‌وگوی باز درباره نژادهای مختلف، شرایط متفاوت زندگی انسان‌ها و به طور کلی تفاوت‌ها در خانواده باعث می‌شود کودکان گفت‌وگو و پذیرش در این زمینه را نیز بیاموزند.

خواندن کتاب‌هایی درباره انسان‌های مختلف در سطح دنیا با رنگ و نژاد‌و مدل زندگی متفاوت به کودکان کمک می‌کند این تفاوت‌ها را بیشتر ببینند. سفر و دیدن شهرهای مختلف و گفت‌وگو با مردمان مختلف هم در این زمینه کمک کننده است.

کتاب ترجمه شده «یک روز با مردم دنیا» و «بچه‌ها جورواجورند» از شکوه قاسم‌نیا نمونه‌ای از کتاب‌های موجود در بازار کتاب کودک و نوجوان است. برای نوجوانان و جوانان شنیدن تجربه نژادپرستی می‌تواند یکی از راه‌های آشنایی آنها با این مساله باشد البته برای کودکان دیدن یا شنیدن در این باره به جز موارد خاص شامل خشونت شده و بهتر است آنها را دور از این فضا و محیط نگاه داریم. بچه‌های کوچک‌تر می‌توانند ارزش‌هایی مانند انصاف و مهربانی را درک کنند و این ارزش‌ها می‌تواند آنها را در نوجوانی و جوانی به افرادی با دیدی تبدیل کند که مخالف مساله نژاد‌پرستی باشند.

مطالعه و گفت‌وگو درباره تاریخ نژادپرستی در دنیا به فرزندان ما دیدی همه جانبه می‌دهد، این‌که بدانند روزگاری مردمی به صرف رنگ پوست و یا طبقه اجتماعی برده به حساب آمده یا از حقوق اولیه یک انسان محروم می‌شدند به آنها کمک می‌کند سابقه تاریخی هر ملتی را بهتر بشناسند و نگاه فرزندان‌مان را پخته تر کند.

چند فیلم درباره نژادپرستی

اکثر فیلم‌هایی که درباره نژادپرستی ساخته شده، فضایی خشن و دردناک دارد که دیدن آنها در جمع خانواده ممکن نیست. بیشتر این فیلم‌ها برای رده‌های سنی بالای 13 سال یا بالای 17 سال ساخته شده، خشونت فیزیکی و کلامی جاری در این فیلم‌ها اگرچه از یک واقعیت نشات می‌گیرد اما برای تماشا در جمع خانواده مناسب نیست.

کمک

کمک (The Help‌) از جمله فیلم‌هایی است که از این قاعده مستثناست و اگرچه درباره مساله نژادپرستی در آمریکا ساخته شده اما خشونتی را نمایش نمی‌دهد.

فیلم در حدود سال‌های دهه 70 روایت می‌شود و در حالی که قانون منع برده‌داری سال‌هاست وضع شده اما هنوز شرایط سیاهپوستان در شهری که داستان در آن روایت می‌شود، مساوی دیگران نیست، داستان فیلم سه‌شخصیت‌محوری زن دارد که هر کدام زندگی شان تحت تاثیر مساله نژادپرستی قرار دارد، داستان این‌طور پیش می‌رود که بدون تغییر خود بدنه جامعه این تغییر نگاه و رفتار حاصل نمی‌شود. فضاوی فیلم به خاطر رنگ‌های به کار رفته جذاب است، داستان گیراست و سرعت خوبی دارد، فیلم مناسب بالای 13 سال است و بهتر است نسخه سانسور نشده را پیش از تماشا در جمع خانواده بررسی کنید.

بازی های گرسنگی

اگرچه این فیلم به طور مستقیم درباره نژادپرستی صحبت نمی‌کند اما درباره تبعیض طبقاتی و نگاه تحقیرآمیز به گروهی از مردم جامعه می‌پردازند. فیلم تصویری فانتزی از گلادیاتورهای روم باستان را ارائه می‌دهد، بردگانی که به سبب نژاد‌و طبقه اجتماعی مجبورند برای تفریح اربابان خود بجنگند و برای لذت آنها کشته شوند.

نژادپرستی یعنی همین نگاه، این‌که جان و مال و آرامش و زندگی افرادی با نژاد ‌متفاوت برای انسان‌هایی که خود را برتر می‌بینند بی‌ارزش است، مرگ آنها در مقام مرگ یک انسان نیست، همان‌طور که دردی که می‌کشند به شدت درد یک انسان از نظر آنها نیست، رفاه، آسایش و امنیت گویی تنها برای اقلیت خاصی تعریف شده و باقی مردم، اگر بتوان نام آنها را از نظر این گروه مردم گذاشت، تنها برای پیشبرد اهدافشان زندگی می‌کنند و در صورتی که به آنها نیازی نداشته‌باشند به راحتی حذف‌شان می‌کنند یا رای به حذفشان می‌دهند یا در مقابل کشته‌شدن و آوارگی آنها سکوت می‌کنند.

کشتن مرغ مقلد

کشتن مرغ مقلد (To Kill A Mockingbird) فیلمی ارزشمند است از کتابی به همین نام اقتباس شده، فیلم از زبان دخترک نوجوانی روایت می‌شود که پدر وکیل و خوشنام آن درگیر پرونده دفاع از مرد سیاهپوستی می‌شود، شرافت و شجاعت پدر در دفاع از حق یک سیاهپوست نگاهی سراسر ضدنژادپرستانه را به تصویر می‌کشد، فیلم و کتاب هر دو مناسب نوجوانان است اما بهتر است والدین پیش از خواندن یا تماشای کتاب توسط نوجوان آن را برای هماهنگی با ارزش‌های خانواده بررسی کنند. فیلم کشتن مرغ مقلد از ناعدالتی می‌گوید که اجتماع در حق سیاهان آمریکا روا داشته‌اند و نبودن پشتوانه قانون برای این گروه از مردم ستمدیده و مظلوم.

زهرا صالحی‌ نیا - روزنامه نگار / ضمیمه چاردیواری روزنامه جام جم