راهنمای تشویق و تنبیه در تربیت کودکان

این روز‌ها زمانی که پدر یا مادری می‌خواهد تکنیک‌های عملی و تربیتی والدین خود را روی فرزندش اعمال متعجبانه متوجه می‌شود که این تکنیک‌ها نه تنها گاهی جواب نمی‌دهد بلکه پاسخ عکس می‌دهد.
زهرا غنمی، کار‌شناس علوم تربیتی در ادامه، نکاتی را درباره تشویق و تنبیه کودک مطرح می‌کند. او می‌گوید لازم است والدین امروزی، آگاهی مختصری از مهم‌ترین مقوله تعلیم و تربیت کودک یعنی تشویق و تنبیه داشته باشند تا در تربیت فرزندانشان موفق‌تر عمل کنند.

اهمیت آشنایی با مفهوم تشویق و تنبیه

تشویق به زبان ساده یعنی فعالیتی که برای ایجاد انگیزه در کودکان برای انجام رفتارهای درست و مطلوب استفاده می‌شود. تشویق می‌تواند از قول دادن برای رفتن به پارک تا خرید یک اسباب بازی یا یک خوراکی باشد.
تنبیه هم درست برعکس تشویق، زمانی رخ می‌دهد که بخواهیم کودک را متوجه اشتباه بودن رفتارش کنیم و در اصطلاح عامیانه جریمه‌اش کنیم. تنبیه فعالیتی است که کودک را در شرایط سخت قرار می‌دهد به گونه‌ای که بین رفتار نامطلوب و این شرایط سخت ارتباط برقرار کند تا دیگر آن را تکرار نکند.
نمونه کاملا ملموس و به یادماندنی تنبیه برای پدر و مادرهای امروزی، نوشتن ۲ خط از غلط‌های املاییشان در دوران دبستان است یا زندانی شدن در دوران کودکی در یک اتاق تاریک برای چند دقیقه یا ترس از سپرده شدن به نمکی و هاپو!
با این حال، اینکه در نظام تربیتی امروزی جامعه ما جایگاه تنبیه و تشویق کجاست و آیا تنبیه و تشویق‌های اعمال شده روی خود ما، امروز هم برای فرزندانمان جواب می‌دهد یا خیر، مسئله‌ای است که لازمه رسیدن به جواب آن آشنایی بیشتر با تشویق، تنبیه و انواع آنهاست.

تشویق یعنی چه؟

تشویق به طور خلاصه به معنای دادن یک فاکتور مثبت به کودک برای پایداری یک رفتار مطلوب در او است که خود به ۲شکل می‌تواند انجام بگیرد.

تشویق مثبت

تشویق مثبت به معنای ایجاد یک حالت مطلوب برای پایداری یک رفتار مطلوب در کودک است. به طور مثال، فرض کنید که کودک شما همیشه هنگام غذا خوردن شما را اذیت می‌کند و عملکرد مطلوبی ندارد. در تشویق مثبت، زمانی که کودک یک رفتار صحیح را مطابق خواسته شما انجام داد برای اینکه به او نشان دهید رفتار او درست است و تمایل دارید که بعد از این هم، این رفتار را به همین شکل انجام دهد، او را تشویق می‌کنید و به طور مثال بعد از غذا خوردن او را به پارک می‌برید یا با او بازی می‌کنید.

تشویق منفی

حذف یک حالت نامطلوب برای پایداری یک رفتار مطلوب در کودک را تشویق منفی می‌گویند. به طور مثال، فرض کنید فرزند شما امتحان سختی دارد و شما به او اجازه می‌دهید که به جای مرتب کردن اتاقش، زمان بیشتری را به درس خواندن اختصاص بدهد. توجه داشته باشید که این نوع تشویق تحت شرایط خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد و تا حد امکان نباید خیلی از آن استفاده شود.

چند اصل مهم در تشویق کردن

تشویق خوب، تشویقی است که در کوتاه‌ترین فاصله زمانی نسبت به رفتار کودک اعمال شود. به طور مثال، در‌‌ همان لحظه‌ای که کودکتان اتاقش را تمیز می‌کند او را تشویق کنید.

* تشویق باید مطابق با قوانین کلی تربیتی باشد، مثلا قول دادن به فرزند ۷ساله‌تان برای خرید تلفن همراه به ازای گرفتن یک معدل خوب نابه جاست زیرا به طور کلی تلفن همراه یک وسیله پرخطر برای کودک محسوب می‌شود. حتی اگر شوق و انگیزه را در او افزایش دهد.

* نحوه تشویق می‌تواند به انتخاب کودک باشد، اما یادتان باشد که تصمیم نهایی را والدین باید بگیرند.

* بهتر است تشویق را مطابق درجه خوب بودن رفتارهای کودک طبقه بندی کنید به طور مثال به ازای معدل ۲۰ یک دوچرخه و معدل ۱۹ یک لباس مورد علاقه برای او بخرید.

* تشویق‌هایتان را مطابق سلایق و رده سنی کودکتان قرار دهید تا هم جذاب‌تر و هم تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد.

* تشویق را تا حد امکان در حضور دیگران انجام دهید چراکه تشویق در جمع‌های فامیلی و دوستانه تأثیر بسیار بیشتری دارد.

* رفتارهایی که از آن‌ها در موقعیت‌های تشویقی استفاده می‌کنید در مواقع عادی استفاده نکنید. بگذارید کودک بداند که برای مثال؛ رفتن به پارک را تنها در ازای نوشتن تکالیف دریافت می‌کند. ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که شما باید هوشمند باشید و حتی اگر به صورت اتفاقی گذرتان به پارک افتاد سریع رفتار مثبتی از کودک را به یادش بیاورید و بگویید که این پارک آمدن به خاطر فلان رفتار مناسب تو است.

تنبیه یعنی چه؟

تنبیه به معنای دادن یک فاکتور منفی به کودک برای حذف یک رفتار نامطلوب در او است که مانند تشویق به ۲شکل می‌تواند انجام گیرد.

تنبیه مثبت

تنبیه مثبت یا محروم کردن؛ به معنای حذف یک حالت مطلوب برای حذف یک رفتار نامطلوب است. به طور مثال فرض کنید فرزندتان در مقابل جمع رفتار بی‌ادبانه‌ای نشان داده که مستحق تنبیه است. در تنبیه مثبت می‌توانید او را از رفتن به پارک به همراه دیگر خواهر و برادرانش یا استفاده از یکی از اسباب بازی‌هایش محروم کنید.

تنبیه منفی

تنبیه منفی یا جریمه کردن به معنای ایجاد یک حالت نامطلوب برای حذف یک رفتار نامطلوب است. به طور مثال اگر فرزندتان آداب غذا خوردن را رعایت نمی‌کند برای جریمه کردن کودکتان او را به مدت یک ساعت در اتاقش تنها بگذارید یا از او بخواهید لباس‌هایش را خودش بشوید و اتاقش را تمیز کنید.

چند اصل مهم در تنبیه کردن

* تنبیه را در مقابل دیگران انجام ندهید چرا که باعث شکستن عزت نفس و کاهش اعتماد به نفس کودکتان خواهد شد.

* برای اعمال تنبیه، کمی صبر کنید یا فرصت جبران اشتباه را به کودک بدهید چرا که ممکن است خودش هم از اشتباهش ناراحت شده باشد.

* همیشه از یک تنبیه استفاده نکنید زیرا تنبیه تکراری ممکن است به مرور زمان خوشایند شود. به طور مثال حبس در اتاق فرصت مناسبی شود برای انجام شیطنت‌های کودکانه و تنبیه اثر خود را نگذارد.

* در حین تنبیه از حمایت عاطفی غافل نشوید. بگذارید کودکتان احساس کند که اگر در اتاق حبس شده، به این دلیل نیست که شما دیگر دوستش ندارید بلکه این تنبیه نتیجه رفتار اشتباه خود او است.

* یادتان باشد تنبیه بدنی آخرین و البته پر آسیب‌ترین تنبیه است.

* بابت رفتاری که کودکتان نمی‌داند غلط است، تنبیه قائل نشوید؛ مثلا اگر کودکتان از یک کلمه رکیک استفاده کرد، به او بگویید که این کلمه خوبی نیست و بلافاصله پس از اولین رویداد او را تنبیه نکنید.

منحصر به فرد بودن شیوه‌های تشویق و تنبیه برای هر کودک

با این حال و هر چند استفاده از تشویق مثبت به معنای جایزه دادن و تنبیه منفی به معنای جریمه کردن در شیوه‌های تربیتی گذشته پرکاربرد‌تر بوده است، اما در شیوه‌های جدید فرزندپروری، آشنایی با هر ۴ روش ذکر شده برای والدین ضروری است.

اگر احساس می‌کنید یک روش تنبیه یا تشویق روی کودکتان موثر نیست اصرار نداشته باشید که حتما از آن استفاده کنید بلکه از شیوه‌های دیگر بهره ببرید. همچنین در شناخت علایق و استعداد‌ها و نقاط قوت و ضعف فرزندتان کوشا باشید زیرا همین علایق می‌تواند زمینه ساز یک تنبیه یا تشویق اثرگذار و مفید باشد پس تنبیه یا تشویق‌های موثر برای یک کودک با ویژگی‌های منحصر به فرد با کودک دیگر متفاوت است.(خراسان)