کشف دوباره معنا

هرچند این روند نیز بعد از چند سال در سینما تغییر یافته و روحانیت نیز جایگاهش را در روایت‌های داستانی بیش از پیش نمایان دید تلویزیون از همان اولین سریال‌ها و برنامه‌ها نگاهی واقعی و جدی و البته با محاسن و کاستی‌هایی داشت.

به‌طوری که در همان مهم‌ترین سریال‌های تلویزیونی ابتدای انقلاب اسلامی نیز روحانیون درمیان اصلی‌ترین نقش‌ها حضور داشتند.

روحانیونی از دل تاریخ

همان ابتدا که آثار نمایشی در صداوسیمای جمهوری اسلامی تولید شدند متناسب با گونه و نوع داستان‌ها شخصیت‌های متفاوتی از روحانیت نیز بر صفحه تلویزیون نقش بست.

به این ترتیب بسیاری از شخصیت‌های روحانی که از آن سال‌ها تا امروز به نمایش درآمده‌اند شخصیت‌های واقعی و تاریخی هستند.

شخصیت‌هایی چون شهید آیت‌الله مدرس، سید جمال‌الدین اسدآبادی، میرزارضای کرمانی، آیت‌الله فیروز‌آبادی و... ازجمله شخصیت‌های واقعی و تاریخی هستند که تا امروز در سریال‌های تلویزیونی به تصویر درآمده‌اند اما در سریال‌هایی با گونه اجتماعی نیز روحانیت نقش‌های کلیدی و مهمی را به‌عهده داشته است.

در این گونه نمایشی اما نقش روحانیون همچون آنچه در زندگی امروز رخ می‌دهد ابعاد وسیع و گسترده‌تری یافت.

در حالی که روحانیونی که از بستر تاریخ بیرون می‌آمدند اکثرا مراجع بزرگ و عالیقدر و افراد تاثیرگذار در روند حرکت‌ها و تصمیمات بزرگ سیاسی و اجتماعی داشتند، اما در آثار اجتماعی و ملودرام‌های تلویزیونی شخصیت‌های روحانی به تصویردرآمده در بسیاری موارد مردانی در وسط میدان اجتماع و در حال زندگی در سطح مردم عادی جامعه بوده‌اند.

به این شکل ابعاد تازه‌ای از نقش روحانیت در جامعه ایران نیز به تصویر درآمد؛ چرا که دیگر یک روحانی صرفا عالمی عالیقدر در مساجد نبود، بلکه قهرمانی با مشکلات و موانع پیش رو همچون دیگر مردم اجتماع بود.

آثار تلویزیونی در گذر زمان با درک کامل‌تری از نقش روحانیت در جامعه به بیان واقعیت زندگی این قشر مهم دست زدند.

به‌طوری که قهرمان روحانی داستان می‌توانست یک طلبه جوان در آغاز راه باشد یا یک قاضی درستکار، اما معضلات و مشکلات و همگام بودن در کنار دیگر اقشار جامعه مهم‌ترین پیامی است که می‌توان از 36 سال حیات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به دست آورد.

قهرمان‌های واقعی

شیخ حسن جوری را می‌توان از اولین شخصیت روحانی به تصویر کشیده در سریال‌های ایرانی به حساب آورد.

سربداران ساخته محمدعلی نجفی داستان قیام سربداران خراسان علیه مغول‌ها در سال 1363 بود. شیخ حسن جوری روحانی مبارزی بود که رهبری قیام سربداران علیه استیلای مغول را به‌عهده داشت.

چهره موجه و موقر امین تارخ که در آن دوران بازیگر جوانی بود، باعث شد شیخ حسن جوری در بستر داستان و سریال جذاب سربداران تبدیل به شخصیتی دوست‌داشتنی در میان مخاطبان بدل شود.

شاه شکار

هرچقدر شخصیت شیخ حسن جوری کمی در بستر درام‌پردازی از تاریخ فاصله می‌گرفت، اما دو سال پیش از نمایش سربداران و در سریال شاه شکار ساخته سعید نیک‌پور برخی شخصیت‌های واقعی تاریخ معاصر این سرزمین بازآفرینی شدند.

میرزارضای کرمانی و سیدجمال‌الدین اسدآبادی دو شخصیت برجسته دوران قاجار در این سریال به تصویر درآمدند. در شاه شکار مانند سربداران قهرمان اصلی و به قول سینمایی‌ها نقش اول را یک روحانی به‌عهده داشت.

شاه شکار داستان قتل ناصرالدین‌شاه به‌دست میرزارضای کرمانی از مریدان سیدجمال‌الدین اسدآبادی بود. سعید نیک‌پور در این سریال در نقش میرزارضای کرمانی و فخرالدین صدیق‌شریف نیز در نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی ایفای نقش کردند.

مدرس‌های تلویزیون

در سال 1365 یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌های یک روحانی در تلویزیون با بازی مرحوم خسرو شکیبایی رقم خورد.

او که آن زمان بازیگری جوان و مستعد در تئاتر بود توسط هوشنگ توکلی برای اجرای نقش دشوار شهید آیت‌الله حسن مدرس انتخاب شد و نمایشی خیره‌کننده داشت.

او در این سریال مونولوگ‌های طولانی را در نماهای ثابت و بدون انقطاع اجرا کرد و به گفته توکلی این مونولوگ‌های 20دقیقه‌ای بدون حتی یک‌بار کات از سوی کارگردان ضبط شدند.

این سریال توانست مخاطبان زیادی را پای تلویزیون بکشاند، اما مدتی بعد مرحوم هادی اسلامی در سریالی به نام «مرغ حق» تصویر دیگری از شهید آیت‌الله مدرس ایفا کرد.

حسین مختاری سال 1366 این سریال را براساس زندگی سیاسی شهید آیت‌الله حسن مدرس ساخت. اما مرحوم خسرو شکیبایی و زنده‌یاد هادی اسلامی تنها مدرس‌های سریال‌های تلویزیونی نیستند چرا که در سریال «عمارت فرنگی» ساخته محمدرضا ورزی بار دیگر نقش سیدحسن مدرس مبارز نامی اواخر دوران قاجار بازآفرینی دراماتیک شد.

حسین محجوب یکی دیگر از بازیگران مطرح سینما و تلویزیون این بار نقش آیت‌الله مدرس را بازی کرد.

چنین اتفاقی ـ بازی سه بازیگر سرشناس در نقشی مهم و تاثیرگذار در تاریخ این سرزمین ناخودآگاه باب مقایسه کیفیت نمایشی بازی‌ها را به میان می‌کشد به‌طوری که هنوز و با وجود گذشت سال‌ها از ساخت و پخش برخی از این سریال‌ها هنوز این بحث وجود دارد که بهترین شهید مدرس را کدام بازیگر بازی کرده است؛ خسرو شکیبایی، هادی اسلامی یا حسین محجوب؟! بسیاری از کارشناسان مونولوگ‌های طولانی و بیان تاثیرگذار شکیبایی را بهتر می‌دانند و برخی دیگر بازی هادی اسلامی را در نقش مدرس متناسب‌تر با واقعیت می‌دانند.

آنها معتقدند بازی شکیبایی یک بازی تئاتری است درحالی که بازی اسلامی با مدیوم‌ها تصویر نزدیکی بیشتری دارد. حسین محجوب و بازی واقعگرایانه‌اش نیز طرفداران خاص خودش را دارد.

سیدجمال‌الدین‌ها

اما جالب است که برخی نقش‌های تاریخی و مهم را تا به حال بازیگران متفاوتی در زمان‌های مختلف بازی کرده‌اند.

فخرالدین صدیق‌شریف اولین‌بار و در سریال «شاه شکار» در نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی روحانی مبارز دوران قاجار مقابل دوربین ظاهر شد، اما سال‌ها بعد و در سریال سال‌های مشروطه دو بازیگر دیگر نیز در نقش این شخصیت برجسته حضور یافتند.

حسام نواب‌صفوی ستاره جوان سینما و رضا رویگری در این سریال نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی را بازی کرده‌اند.

دشواری‌های بازی در نقش یک روحانی

رضا کیانیان ازجمله بازیگرانی است که در چند مقطع خاص به ایفای نقش روحانی در سریال‌های تلویزیونی پرداخته است. در سریال کیف انگلیسی ساخته ضیاء‌الدین دری او یکی از متفاوت‌ترین نقش‌هایش را با ایفای نقش یک روحانی تجربه کرد.

گریم سنگین و ایفای نقش یک روحانی که از نظر سن و سال بسیار بالاتر از خود بازیگر ـ رضا کیانیان ـ بود نیز باعث شد که حتی بسیاری از علاقه‌مندان این بازیگر در اولین سکانس‌های سریال متوجه حضور کیانیان در این نقش نشوند. اما کیانیان با ایفای نقش یک روحانی دیگر در سریال «روزگارقریب» توانایی‌هایش را ایفای نقش‌های دشوار و حائز اهمیت نشان داد.

او در این سریال در نقش آیت‌الله فیروزآبادی که از روحانیون موثر دوران پهلوی است به ایفای نقش پرداخت و البته یکی از بازی‌های درخشانش را به اجرا گذاشت. بی‌تردید بازی‌های کیانیان در دو سریال کیف انگلیسی و روزگار قریب ازجمله بهترین اجراهای کارنامه او و حتی بهترین نمایش‌‌های بازیگران در 36 سال اخیر باشد.

نقش‌های متفاوت، روحانی‌های متفاوت

اما بعد از دهه 70 و در دهه‌های 80 و 90 نقش‌های متفاوت تری از روحانیون در سریال‌های تلویزیونی شاهد بوده‌ایم. روحانیونی که در کنار و هم گام با جامعه در حرکت هستند. در سریالی به نام «آخرین گناه» ساخته حسین سهیلی‌زاده در سال 1385 «علی دهکردی ‌»در نقش یک روحانی حاضر شد.

او به‌عنوان یک عالم دینی تمام تلاشش را انجام می‌دهد تا مانع انجام اعمال نادرست توسط قهرمانی شود که قصد انتقام دارد.

در سریال «سقوط یک فرشته» ساخته بهرام بهرامیان و محصول 1390 داریوش کاردان در نقش روحانی ظاهر شده است که شبهات و مشکلات شرعی پیش روی مردم را به آنها نشان داده و برای عبور سلامت از دامگاه‌های شیطان دستشان را می‌گیرد. چنین اتفاقی در سریالی دیگر به نام «او یک فرشته بود» نیز می‌افتد و این بار رضا توکلی چنین روحانی را با کمی تفاوت به نمایش می‌گذارد.

روحانیون جوان

اما از دهه 70 تصویر تازه‌ای از روحانیون در سینما شکل گرفت که آرام‌آرام و در طول یک دهه توسط کارگردانان سینمایی به تلویزیون نیز راه یافتند.

طلبه‌ها و روحانیون جوانی که هنوز در ابتدای راه هستند و از این رو با مشکلاتی نیز مواجه می‌شوند.

چنین روندی در تلویزیون در سریال‌هایی همچون سریال «دودکش» ساخته محمدحسین لطیفی بخوبی قابل دیدن است.

جواد عزتی، بازیگر جوان که قریحه طنز بالایی هم دارد همین شیرینی و صفای ذاتی بازی‌اش را این‌بار در نقش یک روحانی جوان به تصویر می‌کشد.

روحانی جوانی که بعدها در سینما و با فیلم‌های «طلا و مس» و «فرشته باهم می‌آیند» به انواع دیگری تکرار هم شد اما یکی از روحانیون جوان و تاثیرگذار آثار تلویزیونی ایران را می‌توان به بازی برزو ارجمند در سریال و فیلم معراجی‌ها اختصاص داد. او در نقش یک روحانی رزمنده نمایشی تحسین‌برانگیز ارائه می‌کند.

تجربه‌های متفاوت

در سال 1392 سریالی به نام «پروانه» ساخته جلیل سامان در رابطه با فعالیت‌ها و مبارزات انقلابی پیش از سال 57 ساخته شد که در آن هدایت هاشمی در نقش یک روحانی مبارز آن زمان به ایفای نقش پرداخت.

هدایت هاشمی یک تجربه دیگر برای بازی در نقش یک روحانی را در فیلم «لطفا مزاحم نشوید» نیز دارد. اما از جمله نمایش‌های متفاوت بازیگران در نقش روحانیون می‌توان به بازی امیرحسین صدیق، بازیگر مطرح سریال‌های خانوادگی و طنز در نقش یک روحانی و در سریال «زیرلب بشمار» اشاره کرد.

پرده نشین

اما کارشناسان و اهالی فن در طی سال‌های اخیر یک سریال را به عنوان اثری که توانسته زوایای تازه و درستی از زندگی روحانیت به تصویر بکشد را برگزیده‌اند و آن سریالی به نام «پرده‌نشین» ساخته بهروز شعیبی کارگردان و بازیگر جوان و آینده‌دار است.

پرده‌نشین از آنجا حائز اهمیت است که مانند آثار قبلی به تک‌قهرمان‌های روحانی اکتفا نکرده و این‌بار دوربین را به داخل زندگی و اجتماع روحانیون برده است. محوریت فیلم براساس ایمان، درستی و اعتبار یک روحانی شریف و بزرگوار است که گروه‌ها و افرادی به دلایل گوناگون و در جهت منافع دنیوی و مادی سعی در استفاده و تخریب نام او دارند.

فرهاد آئیش با بازی در نقش حاج آقا شهیدی مدرس مطرح درس اخلاق در حوزه یکی از به یادماندنی‌ترین نقش‌آفرینی‌هایش در سریال‌های تلویزیونی را برای مخاطبان به یادگار گذاشت.

در این سریال از آنجا که داستان در حوزه علمیه می‌گذرد بازیگران زیادی در نقش طلبه‌های جوان بازی کرده‌اند، اما یکی دیگر از نقش‌های مهم «پرده‌نشین» را هومن برق‌نورد به‌عهده دارد که نقش یک روحانی کاملا امروز را به تصویر کشیده است.

کسی که بدخواهان سعی دارند جوانی و به‌روز بودن او را بهانه‌ای برای از دور خارج کردن حاج آقا شهیدی قرار دهند، اما از آنجا که حاج آقا مهدوی با بازی هومن برق‌نورد که یک روحانی سرشناس و کارشناس معروف برنامه‌های تلویزیونی است شاگرد درس اخلاق حاج آقا شهیدی بوده این نقشه‌ها نقشه برآب می‌شود.

معمای شاه می‌آید

اما یکی دیگر از آثاری که نقش‌های تاریخی و بزرگی از روحانیت در آن دیده خواهد شد سریالی به نام «معمای شاه» ساخته محمدرضا ورزی است که اکنون در مرحله تولید قرار دارد. این سریال که به دوران حکومت پهلوی‌ها در ایران می‌پردازد تمامی شخصیت‌های برجسته تاریخ انقلاب ایران را در خود دارد.

امام خمینی(ره)، شهید مطهری، شهید نواب صفوی، آیت‌الله کاشانی، آیت‌الله بروجردی از روحانیون بزرگ تاریخ انقلاب اسلامی به تصویر کشیده می‌شوند حتی قرار است شخصیت جوانی رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در این سریال بازآفرینی شود.

ستاره‌هایی که روحانی شدند

اما در سینما نیز شخصیت روحانی بارها در این 36 سال که از تاریخ انقلاب اسلامی می‌گذرد به نمایش گذاشته شده است. ازجمله ستاره‌هایی که موفق به بازی در نقش روحانی شده‌اند می‌توان به حامد بهداد اشاره کرد که در فیلم کیمیای خاک لباس روحانیت را به تن می‌کند.

پارسا پیروزفر دیگر ستاره جوان سینمای ایران نیز در فیلم فصل شمارش گردوها یکی دیگر از روحانیون جوان این سینما را بازآفرینی کرده است.

محمدرضا فروتن، بازیگر سرشناس سینما نیز در طبقه حساس ساخته کمال تبریزی یکی دیگر از روحانیون متفاوت سینمای ایران را به تصویر می‌کشد. فرهاد اصلانی، بازیگر توانمند سینما و تلویزیون در فیلم موفق و دوست‌داشتنی یک حبه قند نیز همین نقش را با توان همیشگی‌اش به اجرا می‌گذارد.

افشین هاشمی نیز در فیلم دیگر رضا میرکریمی به نام «خیلی دور خیلی نزدیک» روحانی جوان و خوش‌بیانی را بازی می‌کند.

یکی دیگر از روحانی‌های قابل توجه سینما بازی بهروز شعیبی در فیلم «طلا و مس» ساخته همایون اسعدیان است.

مهران رجبی نیز در فیلم‌های «طلا و مس» و «زیرنور ماه» نیز در نقش یک روحانی ایفای نقش کرده است. اما یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌ها را می‌توان بازی اکبرعبدی در فیلم رسوایی قلمداد کرد.

با این وجود شاید دشوارترین نقش‌آفرینی‌ها را بتوان مربوط به فیلم «فرزند صبح» بهروز افخمی دانست که در آن عبدالرضا اکبری در نقش امام خمینی(ره) و محمدرضا شریفی‌نیا در نقش سیداحمد خمینی فرزند امام‌(ره) بازی کردند.

قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)