شرایط و آثار تربیتی دعا

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از خبرگزاری حوزه؛ انسان در مسیر زندگی خود همواره با دعا و نیایش مأنوس و رفیق بوده است. نیاز بشر به دعا آن چنان گسترده است که اختصاص به مؤمنان نداشته و در طول تاریخ، کافران نیز به دعا و نیایش رو آورده اند؛ لکن آنان در اثر گمراهی، از این یار دیرینه و مؤثر در غیر جایگاه اصلی و حقیقی آن استفاده کرده اند. آنها به جای اعتقاد به خدای یگانه و جست وجوی رفع حاجت از او، به غیر او رو آوردند؛ قرآن کریم می فرماید:

و ما دعاء الکافرین الاّ فی ضلال

« دعای کافران که غیر خدا را می خوانند، در گمراهی است و به جایی نمی رسد.»

یکی از خدمات بزرگ اسلام، به بشریت این است که فرزندان آدم را از این انحراف بازداشته و آنان را در مسیر صحیح و شایسته هدایت کرده است.

موضوع دعا، که مورد توجه قرآن کریم و روایات اسلامی واقع شده، پرسشهای زیر در مورد آن مطرح است که دعا چیست؟ چه نیازی به آن هست؟ چگونه باید دعا کرد؟ به درگاه چه کسی باید دعا کرد؟ دعا چه چیزی به انسان می دهد؟ جایگاه دعا در میان سایر کارها کجاست؟ و پرسشهایی از این قبیل که در این نوشتار به طور مختصر به پاسخهای آن می پردازیم.

تعریف دعا

«دعا» به معنای خواستن و طلبیدن است. اصطلاحا: «الدّعاء الرغبة الی اللّه...»؛ یعنی دعا همان میل و توجه به سوی خداست و به وسیله آن موجودی از خداوند چیزی را درخواست می کند.

دلیل اصلی رو آوردن به دعا و راز و نیاز با معبود توانا همانا نیازهای مادی و معنوی انسان است. از آن جایی که آگاهی ما و تواناییهای ما بسیار کم تر از نیازهاست، لذا نیاز به دعا و خواستن از توانای بی منتها امری ضروری است. مولایمان می فرماید:

«ما المبتلی الذی قد اشتد به البلاء بأحوج إلی الدعاء من المعافی الذی لا یأمن البلاء!»

«آن کس که به شدت گرفتار دردی است نیازش به دعا بیش تر از تندرستی که از بلا در امان است نمی باشد.»

اکنون به اصل موضوع پرداخته و در طی چند گفتار مسئله را پی می گیریم:

گفتار اول: اهمیت و فضیلت دعا در اسلام

در قرآن کریم، به اهمیّت و مطلوبیت نیایش توجّه ویژه شده و در مورد دعا کردن سفارش و توصیه های مؤکد انجام گرفته است. در این جا به برخی از آیات در این زمینه اشاره می کنیم:

ادعوا ربّکم تضرُّعا و خفیة انّه لا یحب المعتدین

«پروردگار خود را [آشکارا] از روی تضرّع، و در پنهانی بخوانید! و از [تجاوز دست بردارید] که او متجاوزین را دوست نمی دارد!»

وَ اِذا سَألَکَ عِبادِی عَنّی فِأنِّی قَریب اُجیبُ دَعْوَةِ الدّاعِ اِذا دَعانِ

«و هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند، [بگو] من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می خواند، پاسخ می گویم!...»

قُلِ ادْعُوا اللّه اَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ ایّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الاسْماءُ الْحُسْنی

«بگو: خدا را بخوانید یا «رحمان» را، هر کدام را بخوانید، [ذات پاکش یکی است] و برای او بهترین نامهاست!»

وَ قالَ رَبُّکُمْ ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِروُنَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ

«پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا [دعای] شما را بپذیرم! کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند به زودی با ذلت وارد دوزخ می شوند!

این آیات که امر به دعا می کند، همه نشان دهنده اهمیت دعاست.

در روایات نیز به اهمیت و فضیلت دعا توجه ویژه شده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده است: «الدّعا مُخّ العباده»؛ «دعا مغز عبادت است.»

از امیر المؤمنین، وی از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل فرموده:

«الدُّعاءُ سَلاحُ الْمُؤمِنِ وَ عَمُودُ الدّینِ، وَ نُورُ السَّمواتِ وَ الأرْضِ»

«دعا اسلحه و ابزار مؤمن است و [نیز] پایه دین و نور آسمان و زمین است.»

همچنین امام باقر (علیه السلام) فرموده است:

ما مِنْ شَی ءٍ اَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ عَزّوَجَلَّ مِنْ اَنْ یُسألً وَ یُطْلَبً مِمّا عِنْدَهُ

«در نزد خداوند هیچ چیز بهتر از این نیست که از او سؤال شود و از آنچه نزد او است درخواست گردد.»

بدین ترتیب، ارزش و اهمیت دعا در فرهنگ اسلامی، مسلّم بوده و جای تردیدی در آن نیست و تأکید فراوان آیات و روایات نشان دهنده جایگاه ویژه دعا در اسلام است.

گفتار دوم: دعا و شرایط آن

نیایش، برقراری ارتباط معنوی و توجّه روح به ذات اقدس یگانه است. دعا، باعث تقویت ارتباط مستمر و مأنوس شدن با مبدأ هستی بخش است که تمام شئون زندگی وابسته به فیض و عنایت اوست. خواستن از او، سبب افزایش شناخت به عظمت مقام حسنای اوست تا هر چه بیش تر حجاب و گرد و غبار از دل برداشته شده و معبود محبوب را از نزدیک مشاهده کند، صفات جمال و جلال او را بهتر و روشن تر در یافته و آثار معرفت را در خود احساس نماید.

دعا، نشانه انس و الفت روح و جان با ذات یکتاست و موجب حصول آرامش و سکون نفس است، مانند مشتاقی که دوست خود را یافته، از دیدارش خوشحال و از گفتارش لذّت می برد؛ نیازها و مشکلات خود را با او در میان گذارده و پرده از رازها برداشته و آرزوهایش را بازگو می کند.

آری! این گونه تماس مهربانانه، روح و روان آدمیان را متأثر ساخته و تأثیر ژرف می بخشد در دعاها به کلماتی می رسیم که دعا کننده، گویا عزیزترین و مهربان ترین دوست خود را دیده، با او سخن می گوید، همانند:

«یا شفیق، یا رفیق، یا رُکنی الوثیق، یا جاری اللصیق...»

«ای مهرورزم! ای دوست و رفیقم! ای پشتیبان مورد اعتمادم! ای همسایه وابسته به روحم!...».

دعا همچون سایر عبادات آداب و شرایط ویژه دارد که در صورت انجام و رعایت آنها، نتیجه بهتر و مطلوب تری به دست می آید. در این جا به برخی از آن آداب و شرایط اشاره می کنیم:

1- ایمان به عظمت و قدرت خداوند:

دعا کننده باید با تمام وجود متوجّه قدرت خداوند باشد و باور راسخ داشته باشد که او قادر و توانا بر همه ممکنات است و از غیر او دل کنده و امیدی به دیگران نداشته باشد. در قرآن کریم می خوانیم:

و من یتوکل علی اللّه فهو حسبه

«و هر کس به خدا توکّل کند، امرش را کفایت می کند.»

دعا آن گاه به اجابت می رسد که همراه با ایمان باشد: فَلْیُؤمِنُوا بِی.

2- توجّه قلبی:

داعی، باید با توجه کامل و از دل و جان خداوند را بخواند و خواسته خود را با او در میان بگذارد. دعا و درخواست باید خالصانه باشد: فادعواللّه مخلصین له الدین

امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید:

لا یَقْبَلُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ دُعاءَ قَلْبٍ لاهٍ

«خداوند بزرگ، دعای دلی را که غافل و مشغول باشد نمی پذیرد».

یا در قرآن کریم می خوانیم: ...وَ یَدْعُونَنا رَغَبا وَ رَهَبا وَ کانُوا لَنا خاشِعینَ

«و با حالت امید و ترس، ما را می خواندند و برای ما خاشع بودند.»

اجابت دعا بستگی به حالت دعا کننده دارد و چنان چه با قلب نورانی و توجّه کامل نباشد، احتمال قبولی دور می نماید.

3- شناختن خیر و شر:

دعا کننده باید راه نجات را از راه هلاکت بشناسد تا از خداوند امری را که موجب هلاکت اوست، در حالی که او می پندارد، به نفع و به صلاح او است طلب نکند؛ چنان که خداوند می فرماید: وَ یَدْعُ الاِنْسانُ بِالشَرِّ دُعاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ کانَ الانْسانُ عَجُولاً

انسان [بر اثر شتاب زدگی]، بدیها را طلب می کند آن گونه که نیکیها را می طلبد؛ و انسان، همیشه عجول بوده است [و نمی داند آن چه را از خداوند می خواهد، برای او شرّ است نه خیر.]

یکی از شرایط دعا، شناختن امر خیر از غیر آن است و چنان چه، این شرط مراعات نشود، دعا مستجاب نخواهد شد و از آن جایی که خداوند ارحم الراحمین است، امر «شرّ» را نیز برای او اجابت نخواهد کرد. از این رو اگر خواسته ای از خدا داشته باشیم و خیر و شر آن را ندانیم، باید از خدا بخواهیم که هر طور خیر و مصلحت ما می داند عمل کند.

4- مشروع بودن خواسته:

باید تأمل کنیم که آنچه را از خداوند می خواهیم، مشروع یا راجح باشد، نیز پس از مشروع بودن خواسته، باید برای جهت مشروع خواسته شود. صاحب مصباح الشریعه، در این باره می نویسد:

«... چنانچه شرایط دعا را رعایت نکنیم، امید به اجابت دعا نیست؛ زیرا خداوند متعال، از نیت و اراده درونی ما آگاه است و می داند که ما، قابلیت افاضه را نداریم و با نبود شرط، وجود مشروط معقول نیست.»

چنانچه، کسی از خداوند توسعه در رزق را بخواهد تا در کارهای خلاف مصرف کند، اجابت نخواهد شد.

5- رعایت زمان دعا

هر چند درهای رحمت الهی، همواره به طرف بندگانی که صادقانه و خاشعانه او را می خوانند، باز است و خداوند به آنها وعده پاسخ داده است، امّا امامان معصوم (علیهم السلام) به برخی از زمانها، عنایت بیش تری دارند و احتمال استجابت را در این مواقع خاص، بیش تر دانسته اند. این زمانهای خاص از قرار ذیل است:

الف) در طول سال، روز عرفه مناسب ترین روز برای دعاست، چنان که در روایت آمده است که حضرت حق، در آن روز به ملائکه دستور می دهد که بندگانی که از اطراف جهان برای بندگی و اطاعت من آمده اند، خواست و حاجت آنان چیست؟ ملائکه جواب می دهند: خواسته و حاجت آنان نیست جز آمرزش گناهان. خداوند می فرماید: شما شاهد باشید که گناهان بندگانم را بخشیدم؛

ب) در میان ماهها، ماه مبارک رمضان و مخصوصا شب قدر که در کتب ادعیه دعا در آن بسیار تأکید و سفارش شده است؛

ج) در میان روزهای هفته، روز جمعه: امام باقر (علیه السلام) می فرماید:

«اِنَّ اللّهَ تَعالی یُنادِی کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ اَوّلِ اللَّیْلِ اِلی آخره اِلاّ عَبْدَ مُؤمِن یَدْعُونی لِدینِهِ وَ دُنْیاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاُحیبُهُ، اِلاّ عَبْدَ مُؤْمِنٍ یَتُوبُ اِلَیَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلوعِ الْفَجْرِ فَاَتُوبَ اِلَیْهِ...»

«خداوند بزرگ در هر شب جمعه از اول تا آخر شب از بلندای عرش ندا می دهد که آیا بنده مؤمنی نیست که امشب مرا برای دین و دنیای خود بخواند، تا او را اجابت کنم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که تا پیش از طلوع فجر، خواهان توبه شود، تا توبه او را بپذیرم؟...».

د) آخر شب مناسب ترین زمان دعا است: در قرآن کریم آمده است: و بالاسحارهم یستغفرون

[در مورد صفت متقین] می فرماید: در سحرگاهان استغفار می کردند».

از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده است:

«اِنَّ اللّهَ یُنْزِلُ مَلَکا اِلیَ السَّماءِ الدُّنْیا کُلَّ لَیْلِةِ فِی الثُّلُثِ الاخیرِ وَ لَیْلَةَ الْجُمْعَةِ فِی اَوَّلِ اللَّیْلَةِ فَیَأمُرُهُ فَیُنادی هَلْ مِنْ سائلٍ فَأُعْطِیهِ سُؤلَهُ، هَلْ مِنْ تائِبٍ فَأتُوبَ عَلَیْهِ، هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِر فَاَغْفَرُلَهُ...»

«خداوند متعال در هر شب یک سوم مانده به پایان شب، ملکی را به آسمان زمین می فرستد... تا ندا کند: آیا سائلی وجود دارد تا حاجتش برآورده شود؟ یا توبه کننده ای وجود دارد تا توبه او قبول و مورد غفران حق واقع شود.؟»

6- تأثیر مکان در اجابت دعا

جای دعا کردن نیز در چگونگی اجابت دعا نقش دارد، هر چند در هر مکان خدا رابخوانیم، او حاضر است، لکن اسلام برای برخی مکانها مقام ویژه قایل شده است. مکان هر چه مقدس تر باشد، دعا به اجابت نزدیک تر است؛ مانند مکه معظمه، مدینه منوره، مشاهد مشرفه امامان (علیهم السلام) و مساجد.

یکی از این مکانها، مرقد شریف حضرت امام حسین (علیه السلام) است که در روایت آمده است، خداوند متعال به پاس شهادت آن حضرت، چهار ویژگی به او کرامت فرموده است:

الف) استشفاء از تربت مبارک کربلا؛

ب) اجابت دعا در زیر قبّه و گنبد آن حضرت؛

ج) قرار دادن ائمه هدی (علیهم السلام) را از ذریه او؛

د) به حساب نیاوردن مدت زیارت آن حضرت را جزو عمر زائر.

شرایط دیگری نیز برای دعا و اجابت آن در کتابهای معتبر ذکر کرده اند که از یادآوری آنها صرف نظر می شود. خلاصه، به همین اندازه بدانیم که اجابت دعا شرایط ویژه می طلبد و چنانچه دعا کننده شرایط استجابت دعا را رعایت نکند، ممکن است، دعا و نیایش او پذیرفته نشود و عدم پذیرش به دلیل عدم قابلیت و عیب و نقص خود دعا کننده خواهد بود. اگر دعا همراه با شرایط باشد، دعا انسان را بالا می برد تا به جایی که خداوند به دعا کننده می فرماید: «من به تو نزدیکم و دعایت را اجابت می کنم تو فقط به سراغ خودم بیا.» این حالت برای انسان مقام والا و بالائی است.

موانع اجابت

همان طور که عواملی موجب تسریع اجابت دعا می شود، عللی نیز وجود دارد که مانع اجابت دعا می گردد، که به برخی از آنها اشاره می شود:

الف) گناه

گناه دشمن دیرینه انسان و دور کننده او از نعمتهای الهی و مانع بزرگ در مسیر کمال او به شمار می رود. دعای فرد گنه کار به اجابت نمی رسد و ناله هایش شنونده ای ندارد. امام باقر (علیه السلام) می فرماید:

«انسان گاهی حاجتی دارد و از خدا طلب می کند و خداوند ضمن قبول آن انجامش را به وقت مناسبی وا می گذارد، ولی بنده در این مدت مرتکب گناه می شود؛ خداوند به مأمور اجابت دعا امر می کند: خواسته اش را اجابت نکن و او را از این لطف محروم نما که خشم ما را بر انگیخت و شایسته بی اعتنایی است.»

ب) تقاضای امر محال یا غیر جایز

اجابت دعا از جانب خداوند پس از حصول شرایط در صورتی است که آنچه از خدا خواسته ایم شدنی و ممکن باشد و در عین حال نامشروع نباشد. از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) سؤال شد:

«فایّ دعوةٍ اضلُّ؟ قالَ: الدّاعی بِما لا یَکُون»

«کدام دعا گمراهی است؟ فرمود: دعا کردن و خواستن کارهای نشدنی و غیر ممکن.»

ج) مخالفت با مصلحت فرد

توانایی خداوند در انجام خواسته بندگان، جای شک نیست؛ ولی گاهی بنده، چیزی را می خواهد که به مصلحت او نیست، در حالی که خود نمی داند و خداوند که به همه جوانب زندگی اش آگاه است، به دلیل لطفی که به بندگانش دارد، آن دعا را مستجاب نمی کند:

عَسی اَنْ تَکْرَهُوا شَیْئَا وَ هُو خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی اَنْ تُحُبّوا شَیْئَا وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللّهُ یَعْلَمُ وَ اَنْتُمْ لا تَعْلَموُنَ

«چه بسا چیزی بر شما ناگوار و ناخوشایند باشد، در حالی که خیر و صلاح شما در آن است و همچنین شاید چیزی را دوست بدارید که ضرر شما در آن باشد و خدا آگاه است و شما بی خبرید.»

د) مهیا نبودن شرایط و زمان اجابت

مناسب نبودن زمان و شرایط از جمله موانع اجابت دعاست. چه بسا شخص دعا کننده گمان کند که خواسته اش رد شده و ناامید گردد، در حالی که نباید قطع امید کند، امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

اِنَّ الْمُؤمِنَ لِیَدْعُوا فَیُؤخِّرُ اِجابته اِلی یَوْمِ الْجُمْعَةِ

«مؤمن دعا می کند و خداوند اجابت آن را تا روز جمعه به تأخیر می اندازد.»

بر این اساس، برای اجابت دعا لازم است موانع اجابت آن شناسایی و در جهت رفع آنها اقدام کنیم.

گفتار سوم: آثار تربیتی دعا

بی شک دعا و نیایش یک نوع عبادت و خضوع انسان در برابر خداوند تواناست و همچون عبادات دیگر، از اثر تربیتی فراوان برخوردار است. با دقت در آیات و روایات مربوط به آن، در می یابیم که دعا، انسان را به معرفت خداوند رهنمون می کند. دعا، سبب می گردد تا بشر به نیازمندیهای خویش پی برده و در برابر ذات پاک و بی همتای پروردگار متعال، خضوع کند. دعا، انسان را با نعمتهای الهی آشنا ساخته و رابطه ای عمیق و استوار میان بنده و خالقش ایجاد می نماید. دعا به کمک انسان شتافته و در دستیابی به خواسته هایش، وی را مدد می کند. دعا، انسان را به مقامی می رساند که خویشتن را جز بنده خدا نمی بیند و غیر از فرمان او، اطاعت نمی کند. خلاصه دعا، خداشناسی، اعتماد به نفس، تقویت اراده و آرامش به انسان می بخشد و یأس و نومیدی را از او دور کرده و وی را فردی بلند همّت، تلاشگر، هوشمند و امیدوار می سازد. اینک به برخی آثار تربیتی آن اشاره می کنیم:

1. دعا سبب آرامش قلب و تسکین دهنده دلهاست. اَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب

2. دفع بلاهای دنیوی و معنوی؛ امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: «وَ ادْفَعُوا اَمْواجَ الْبَلاءِ بِالدُّعا»؛

«امواج بلا را با دعا از خود برانید.»

3. راه یابی به گنجینه ها و نعمتهای الهی؛ امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: «ثُمَّ جَعَلَ فی یَدَیْکَ مَفاتیحَ خَزائِنِهِ بِما أَذَّنَ لَکَ فیهِ مِنْ مَسألَتِهِ، فَمَتی شِئْتَ اَسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعاءِ اَبْوابَ نِعْمَتِهِ»

«سپس خداوند کلیدهای گنجینه های خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه دعا کردن داد، پس هرگاه اراده کردی می توانی با دعا، درهای نعمت خدا را بگشایی.»

4. دعا از مصادق روشن اعتماد به نفس، بی نیازی از غیر خدا و تقویت بینش یگانه پرستی است و دعاهای شریف جوشن کبیر، عشرات و افتتاح دارای چنین ویژگیهایی است.

5. برخی از دعاها باعث تحکیم باور به نبوّت، امامت، لزوم رهبری معصومین (علیهم السلام) و ایجاد امید در جامعه بشری است و مژده حکومت عدل و صلح و صفا را به جهانیان می دهد. دعای ندبه از چنین ویژگی و تأثیری برخوردار است.

6. دعا، حاکی از پشیمانی از نافرمانیها و وسیله ابراز شرمندگی دعا کننده است؛ زیرا هر چه انسان با خدای خویش بیش تر انس و الفت گیرد، و به او نزدیک شود، بیش تر می کوشد که به وظایف بندگی و پیروی از فرمانهای او گردن نهد و رفتاری بر خلاف رضای او انجام ندهد.

در نتیجه، دعا و کوشش و تلاش دو بال است برای پرواز انسان به سمت کمال و کامیابی دین و دنیا و این دو، هماهنگ و همدوش وسیله رسیدن انسان به تعالی و ترقی است و انسان با تلاش، بدون دعا و توجّه به خدا به سرانجام مطلوب و سعادت بخش نخواهد رسید؛ چنانکه دعای شبانه روزی، بدون کار و کوشش، هرگز قدم به پیش نخواهد برد و باید این دو آیه شریفه همیشه آویزه گوش دلمان باشد که:

وَ قالَ رَبُّکُمْ اُدْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُم

«پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا دعای شما را بپذیرم» و

«وَ اَنْ لَیْسَ لِلانْسانِ اِلاّ ما سَعی».

«و این که برای انسان بهره ای جز تلاش و کوشش او نیست.»

بدین ترتیب، آیا صدای رسا و بلند «ادعونی استجب لکم» را شنیدیم و فهمیدیم؟

آیا در هفته، ماه و سال چند بار در آستانه طلوع فجر زنگ در معبود و محبوب را فشردیم؟

آیا با دعای کمیل رابطه دوستی داریم؟ و تاکنون چند بار او را به منزل خود دعوت کرده ایم؟

آیا صبح جمعه با زمزمه «دعای ندبه» از صاحبخانه مان خواسته ایم که هر چه زودتر تشریف بیاورد؟