تحلیل «جهان آرا» در مرکز تحقیقات صداوسیما

آزاده سالمی، مدیر گروه علوم شناختی و اثرسنجی اداره کل سنجش مخاطب، با تاکید بر این‌که برنامه جهان-آرا، یکی از برنامه‌های شاخص صداوسیما با محوریت گفتمان انقلاب اسلامی به شمار میرود، اظهار کرد: مطالعات در حوزه اثرسنجی و علوم شناختی نشان میدهد هدف از پرداختن به این مباحث در رسانه، برخلاف تصورات قالبی رایج درخصوص علوم شناختی و اثرسنجی، شناخت انواع عوامل تعیین کننده در اثربخشی پیام، رسانه است. به لحاظ روش شناختی نیز پژوهش‌های علوم شناختی به حوزه‌های آزمایشگاهی و عصب شناختی محدود نمیشوند و زبانشناسی شناختی یکی از حیطه‌های اصلی علوم شناختی است که نتایج کاربرد آن در تحلیل گفتمان شناختی برنامه جهان آرا در این نشست ارائه میشود.

صادق یزدانی، مدیر شبکه افق سیما در سخنان خود با تاکید بر اهتمام برنامه جهان آرا به مجموعه راهبرد‌های محتوایی سند تحول رسانه‌ملی که نقد غرب و غربزدگی یکی از آنهاست، این برنامه را از مهمترین و پیشروترین برنامه‌های گفتوگومحور سیاسی سازمان دانست که متناسب با ماموریت‌های شبکه افق، موضوعات متنوع را از منظر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، محل بحث و گفتگو‌های صریح و چالشی قرار میدهد. این برنامه که حاصل زحمات مدیران و گروه‌های برنامه ساز در دوره‌های مختلف است، تلاش میکند با نگاهی تحلیلی و در عین حال پیشرو، مسائل و رویداد‌های روز و همچنین جریان‌های عمومی کشور را مورد توجه قرار دهد و در راه تبیین حقایق و حل مسائل فعالیت کند.

وی با اشاره به تاثیر برند برنامه جهان آرا بر مباحثی که ممکن است مهمانان مطرح کنند، تاکید کرد: رویکرد جهان آرا این است که نسبت به اتفاقات و موضوعات روز در خط اول آگاهی بخشی فعالیت کند. این رویکرد پیشرو نباید با تحلیل‌ها و اطلاعات تکمیلی که پس از آن منتشر میشود، قضاوت شود. 

در ادامه مهرزاد بهمنی، پژوهشگر مرکز تحقیقات به ارائه نتایج پژوهش «بازنمایی غرب در برنامه جهانآرا با رویکرد گفتمان شناختی» پرداخت. وی توضیح داد در شرایطی که گفتمان لیبرال ـــ دموکراسی غربی و نظام سلطه بر آمده از آن، با بهره گیری از ظرفیت‌های نرم افزاری رسانه ها، اقتصاد قدرتمند، نفوذ در سازمان‌های بین المللی و قدرت نظامی به عنوان گفتمان مسلط جهانی به توسعه و استقرار نظام جهانبینی خود میپردازد، گفتمان انقلاباسلامی میکوشد با تکیه بر دال‌های هویتبخش خود و به پشتوانه ایمان مذهبی، طرحی نو در اندازد و با تاکید بر مفاهیم هویت ساز به منازعه با گفتمان غرب بپردازد. این پژوهش با روش تحلیل گفتمان شناختی (الگوی تئون ون‌دایک) درصدد بود تا نشان دهد شناخت و باور‌های ذهنی مخاطبان، چگونه تحت تاثیر زبان قرار میگیرند و نقش رسانه‌ها در ایجاد کلیشه و شکل گیری تصویر قالبی در مخاطبان چیست؟ به این منظور برنامه جهان‌آرا در سه سطح صوری، معنا و استدلال، تحلیل و مشخص شد که نحوه تثبیت و استقرار گفتمان انقلاب اسلامی و به حاشیه راندن گفتمان غرب در این برنامه به چه نحو است. 

بهمنی با توجه به نتایج پژوهش توضیح داد؛ برنامه جهان آرا به کمک تمهیدات زبانی همچون واژگان مثبت و منفی، سوژه‌های مثبت و منفی متن، برچسب‌ها و قیود متنی، ساخت زبانی، صورت‌های گفتمانی، استعاره، کنایه، معانی ضمنی، مقوله بندی، ایجاد فاصله، توصیف، استناد، ابهام، حسن تعبیر و ... در چارچوب مربع ایدئولوژیک ون‌دایک به تصویرسازی از غرب میپردازد تا به این شیوه، شناخت مخاطبان را تحت تاثیر قرار دهد و از رهگذر آن اهداف گفتمانی برنامه را که در چشمانداز گفتمان انقلاب اسلامی تعریف شده است محقق سازد.

وی در همین زمینه اضافه کرد: تصویر ارائه‌شده از غرب در برنامه جهان‌آرا بر انسانمحوری و تضعیف ارزش‌های الهی، دموکراسی و انقیاد سوژه در کشور‌های غربی، امپریالیسم، جهانگستری و تروریست پروری این نظام متمرکز است. در این برنامه نظام سلطه به‌عنوان «دیگری» در تقابل با تمدن نوین اسلامی، تمدنی شکس تخورده معرفی میشود که گفتمان انقلاب اسلامی، نظم و چهارچوب بنیادی آن را در جهان و منطقه به چالش کشیده و یکی از عواملی است که افول و زوال تدریجی گفتمان غرب را موجب شده است.

در ادامه، عوامل برنامه به تبیین دیدگاه‌های خود پرداختند. محمدمهدی قادری، تهیهکننده فصل دهم جهان آرا و از سردبیران فصل‌های پیشین، با اشاره به اهتمام برنامه به بررسی سریع، صریح و صادقانه موضوعات روز و مسائل محل ابتلای جامعه و تاکید بر رویکرد تحلیلی و آگاهیبخش آن با محوریت گفتمان انقلاب اسلامی توضیح داد جهان آرا هیچگاه به‌دنبال دفاع کورکورانه از مواضع و دیدگاه‌های خاصی نبوده است و طیفی از دیدگاه‌ها را ذیل گفتمان انقلاب اسلامی پوشش میدهد. درعین‌حال، توانایی و ظرفیت همه افراد در تبیین و دفاع از این گفتمان یکسان نیست و این امر، لزوم تفکیک‌قائل‌شدن بین سخنان مهمانان برنامه را با موضع مجری و بخش‌های تولیدی برجسته میسازد.

مهراد نجفی، سردبیر برنامه جهان آرا نیز تاکید کرد این برنامه، مخاطب خاصی دارد و با برنامه‌های متعدد دیگری که مخاطبان عام را مد نظر قرار میدهند متفاوت است. هویت جهان آرا در پیگیری گفتمان اصیل انقلاب اسلامی تعریف میشود و در این مسیر، موضع خنثایی ندارد و انتخاب مهمان‌ها متناسب با هویت برنامه صورت میگیرد. درعین‌حال در برخی از قسمتها، به ویژه در مناظره ها، مهمانانی از طیف‌های فکری و گفتمان‌های متفاوت به برنامه دعوت شده اند. همچنین گاه از زبان مجری، پرسش‌هایی مطرح میشود که با دیدگاه سیاسی او متفاوت است، اما برای طرح پرسش‌ها و دیدگاه‌های رقیب، ضرورت دارد. محمدرضا باقری، مجری فصل جدید برنامه، با تشکر از مرکز تحقیقات و مجری و تیم تولید فصل‌های هشتم و نهم که پژوهش معطوف به مطالعه آن‌ها بود، پیشنهاد کرد فصل جدید برنامه نیز مورد مطالعه قرار گیرد. 

علی گنجی، مدیر گروه سیاسی شبکه افق در سخنان خود تاکید کرد: وقتی انقلابی رخ میدهد، فیلسوفان برجسته آن را میسرایند و توصیف میکنند، اما مظلومیت انقلاب اسلامی این است که چنین اتفاقی برایش رخ نداده. برنامه جهان آرا، فرصتی است تا انسان برساخته انقلاب اسلامی، خود را توصیف و تشریح و در مقابل گفتمان‌های قدرتمندی که سعی دارند آن را سرکوب کنند از خود دفاع کند. انسان انقلابی، خیالی و شعاری نیست، بلکه بهشدت انضمامی، فعال و تاثیرگذار در جهان است. امام‌خمینی (ره)، حاج‌قاسم سلیمانی و سایر شهدا از جلوه‌های عالی انسان انقلابی هستند. انسان انقلاب اسلامی، ایران دوستترین انسان جهان است، چون برای یک وجب از این خاک، جان میدهد.
 
در پایان نشست، سیدعلی موسوی، مدیرکل سنجش مخاطب، با آرزوی توفیق برای همکاران در شبکه افق تاکید کرد این شبکه پرچمدار بسیاری از فعالیت‌های دشوار، در دور‌های است که به فرموده رهبر معظم انقلاب، فتنه در بخش‌های مختلف جامعه و زندگی رسوخ کرده است.