امام سجاد(ع) و جامعه آشفته پس از عاشورا

در این میان علی بن حسین(ع) ـ که به تقدیر الهی در بستر بیماری بود و از این‌رو از کشتار واقعه عاشورا در امان مانده بود ـ بار ولایت را که میراث پدر شهیدش بود بر دوش گرفت‌ و هادی و راهنمای امت گردید.

در این مقطع زمانی وظیفه امام ایجاب می‌نمود به دفاع از شهیدان کربلا بپردازد و چهره واقعی قاتلین و مسببین آن را آشکار سازد،‌ از این‌رو می‌بینیم که در کاخ ابن‌زیاد در کوفه و نیز در مجلس یزید در شام با ایراد سخنان رسا و فصیح درباره علل قیام پدرش حسین بن علی(ع) و مظلومیت و پاکی ایشان، قلب‌های سنگین و سخت را متحول می‌ساخت تا بدان که ضجیج (شیون و فریاد) از خلق برخاست و آوازها به گریه بلند شد. یزید از فتنه خلق بترسید،‌ موذن را گفت تا خطبه بر او (امام سجاد(ع)) ببرد و بانگ نماز گوید. موذن گفت اشهد ان لا‌اله‌الاالله. علی(ع) فرمود: موی و روی و گوشت و خون من بدین کلمه گواهی همی دهد؛ و چون موذن گفت: اشهد ان محمد رسول‌الله. علی(ع) از فراز منبر جانب یزید نگریست و فرمود: این محمد جد من است یا جد تو؟ پس اگر گویی جد من است دروغ گفته باشی و اگر گویی که جد توست،‌ پس از چه روی خاندان او برانداختی و ذریت او بکشتی؟ ¹»

همچنین امام در این خطبه که در شام و در مسجد اموی ایراد فرمودند به زیبایی حقیقت ولایت ‌ و شأن آن را بازگو نمودند، ‌آنجا که فرمودند: «منم فرزند مکه و منا و منم فرزند زمزم و صفا» که هنوز گوش هوش عارفان بر این گفتار نغز است و تفسیرهای ژرف بر آن نگاشته‌اند.

از سوی دیگر، آشفتگی شگرفی در زمان حضرت سجاد(ع) بر جامعه اسلامی مستولی بود. فرقه‌های کلامی در اسلام رو به تزاید بود و از زمان شهادت امام علی(ع) عقاید غلوآمیز شیعه نیز پای به میدان نهاده و جبریه و مرجئه و خوارج نیز در نشر عقاید خویش می‌کوشیدند.

از سوی دیگر بعد از شهادت سالار شهیدان(ع) نیز فرقه‌های مختلفی از پیکره اسلام و تشیع جدا شدند؛‌ گروهی به مختار ثقفی گرویدند که مختاریه و کیسانیه به وجود آمد و به امامت محمد بن حنفیه معتقد گشتند.

عده‌ای «گفتند امامت پس از حسین[بن علی(ع)] منقطع شد و امامان سه تن بیش نبودند»²؛ برخی از کیسانیان نیز به مهدویت محمد بن حنفیه معتقد گشتند³.

از دیگر روی گروه‌های مختلف سیاسی نیز دست به کار بودند تا هریک بهره خویش را از وضع به وجود آمده بگیرند. عبدالله بن زیبر در مکه عَلم استقلال برافراشت و با یزید به جنگ برخاست، ‌این امر باعث جنگی در مدینه (واقعه حره) شد که حاصل آن جز بدنامی و شرمندگی در تاریخ نبود، چراکه عامل یزید (مسلم بن عقبه) پس از پیروزی بر قوای مدینه (که به رهبری عبدالله بن حنظله بر یزید شوریده و با عبدالله بن زبیر هم پیمان شده بودند) سه روز مال و ناموس ایشان را بر سپاهیان شام مباح اعلام نمود، ‌اما در این واقعه امام سجاد(ع) و حرم ایشان با احترام از سوی مسلم بن عقبه ‌ مواجه شدند.⁴

حال در این شرایط بحرانی که هنوز یاد و خاطره فاجعه عاشورا در اذهان و قلوب مردمان درد و غصه می‌افزاید و خاندان رسول هنوز عزادارند، وظیفه امام است که بر پرسش‌های مختلف پاسخ دهد و شبهات جامعه اسلامی را برطرف نماید و از سوی دیگر شیعیان را از مداخله در هرگونه تنش و قیام منع نماید تا مبادا اغراض شخصی به جای خونخواهی و دینمداری غالب شود.

این‌گونه بود که حیات آن حضرت با درد و اندوه و نیز رنج و سختی همراه بود و نیز هدایت و رهبری ظاهری و باطنی شیعیان و تبیین اسلام حقیقی و معنوی و منزه نمودن آن از تعابیر و تفاسیر گوناگون و جعلیات مختلف که از زمان معاویه به‌شدت و حدت در جریان بود، اموری بود که می‌بایست با تدابیر صحیح حضرت زین‌العابدین رفع گردد. و اوضاع زمان بدین‌گونه بود تا وقت آن شد که روح منور امام از پیکر مطهرش جدا شود، در حالی که در چهره‌اش اثر سجده‌های بسیار، نمایان و بر دوشش از کشیدن انبان غذا در شب‌های تار برای یتیمان و گرسنگان آثار زخم هویدا بود.⁵

پی‌نوشت‌ها:

1 ـ فیض الدموع، بدایع نگار تهرانی، تصحیح اکبر ایرانی قمی، انتشارات هجرت 1374

2 ـ فرق الشیعه، نوبختی، ترجمه محمدجواد مشکور، علمی و فرهنگی 1391

3 ـ تاریخ فرق اسلامی2، حسین صابری، سمت 1392

4 ـ تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم هجری، محمدجواد مشکور، ‌انتشارات اشراقی 1386

5 ـ تاریخ یعقوبی، ابن‌واضح یعقوبی، به اهتمام سیدمحمدصادق بحرالعلوم، چاپ منشورات مکتبه الحیدر 1384 قمری

امیر هاشم‌پور / جام جم