شکوه یک بندر

دکتر حسن الهیاری-دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خلیج فارس

از نخستین روز‌هایی که در شهر نازنین بوشهر زندگی‌ام را شروع کردم، این همه شکوه و عظمت شهر بوشهر به ویژه در دوران قاجار حیرت‌انگیز می‌نمود؛ چه شهری با وسعتی کم و در گوشه‌ای دور افتاده از ایران اکنون به یکی از مهمترین کانون‌های اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی ایران بدل شده بود.

با ادامه زندگی‌ام در این شهر، یافته‌های جدیدی در باب بوشهر برایم روی داد. بررسی‌هایم نشان می‌داد که شکوه و عظمت این شهر در دوران پهلوی رو به افول نهاده است و دیگر خبری از آن شهر پر آوازه و پر رمز و راز و پر از شکوفایی و حرکت و تلاش نیست. تعطیلی بسیاری از تجارتخانه‌ها، جاماندگی در خصوص استقرار نهاد‌های جدید تمدنی در حوزه‌های مختلف و دور افتادن شهر بوشهر از قطار تحول و پیشرفت بخشی از این کشفیات جدید بود.

از آن زمان تاکنون این سؤال در ذهن من نقش بسته است که چرا بوشهر با آن همه عظمت و شکوه به چنین روزی افتاد؟؛ ساده اما پیچیده.

مطالعات نشان می‌داد که تغییر استراتژی تجاری حکومت پهلوی و اتصال بندر خرمشهر به راه آهن کشوری در این مسأله بی‌تأثیر نبوده است. اما شاید این همه ماجرا نبود. شکل‌گیری یک دولت تمرکزگرای مدرن با قواعد مشخص و معین تجاری نیز احتمالاً در افول نقش بندر بوشهر بی‌تأثیر نبود. اما چرا دروغ بگویم. هنوز نیز به طور کامل قانع نشده‌ام که در دوران پهلوی چه سلسله اتفاقاتی باعث افول نقش بندر مهم بوشهر گردید. این مهم و بررسی آن می‌تواند نقشه راه منطقی توسعه این بندر نازنین را ترسیم و هموار نماید. شهری که در حوزه فرهنگ مدرسه سعادتی دارد که کل حوزه خلیج فارس برای احداث مدارس نوین و برای تربیت معلمان برای مدارس نوین خود محتاج آن بود و خط فکری و عملی خود را از آنجا می‌گرفت. شهری که چندین کنسولگری خارجی در آن بود و این نشان می‌داد واجد چه رونق تجاری و اقتصادی است. اما از آن زمان تاکنون از آن همه شکوه و عظمت چیز چندانی بر جای نمانده است. بنابراین لازم است که علاوه بر یک تحلیل بیرونی در خصوص علل سقوط نقش بندر بوشهر به یک تحلیل درونی نیز درس یازیم. ‌ای بسا مجموعه عواملی از درون جامعه بوشهر نیز در شکل‌گیری این مسأله بی‌تأثیر نبوده‌اند.

بر این مبنا برنامه امسال روز بوشهر که از طرف انجمن ایرانی تاریخ برگزار می‌شود، به بررسی عوامل امتناع بوشهر از توسعه و مدرنیته در دوران معاصر، اختصاص یافته است. شاید. از رهگذر به دریافت‌هایی نجات بخش دست یابیم.