سرطان در طبیعت

هفته گذشته برخی گزارش‌ها از سرطان‌زا بودن این گیاه خبر می‌داد که در استان‌های شمالی کشور منجر به بروز نگرانی‌هایی شد. این گیاهان را گاهی در تالاب انزلی با نیلوفر آبی اشتباه می‌گیرند که به خاطر شباهت شکل برگ‌ها و رنگ گل‌های این دو گیاه است. این گیاه، گونه مهاجمی است که ممکن است آسیب‌هایی برای انسان یا محیط‌زیست به دنبال داشته باشد. چنانکه درهفته‌های گذشته شایعاتی مبنی بر احتمال سرطان‌زا بودن سنبل آبی مطرح شده بود.

وجود سنبل آبی در ایران که محدوده غیربومی برای آن محسوب می‌شود، باعث شده به عنوان گونه مهاجم در منطقه شناخته شود. این گیاه بسیار مقاوم است و ریشه‌های آن می‌توانند برخی مواد سمی موجود در آب را جذب کنند. همچنین از این گیاه برای استفاده از مخازن تولید انرژی به روش بیوگاز استفاده می‌کنند. با وجود همه این موارد در صورت رشد بیش از حد گیاه، آسیب‌های وارد شده به محیط‌زیست خیلی بیشتر از موارد استفاده آن خواهد بود. رشد بیش از حد سنبل آبی در تالاب‌ها و انواع اکوسیستم‌های آبی باعث کندی عبور قایق‌ها می‌شود و مشکلاتی برای اکوسیستم‌های آبی و محیط‌زیست منطقه به وجود می‌آورد که به دلیل غیربومی بودن این گونه در منطقه است. اگر رشد این گیاه کنترل نشود، می‌تواند عامل خطرناکی برای اکوسیستم‌های آبی مثل دریاچه‌ها و تالاب‌ها باشد؛ از جمله این که حجم زیاد برگ‌های سنبل آبی روی آب مانع رسیدن نور به گونه‌های گیاهی و جانوری زیر سطح آب می‌شود، سنبل آبی اکسیژن آب را کاهش می‌دهد و موجب مرگ ماهی‌ها می‌شود. همچنین تراکم برگ‌ها روی سطح آب زمینه‌ساز تجمع پشه‌ها می‌شود.

کنترل رشد سنبل آبی در تالاب‌ها

گیاه‌شناسان می‌گویند رشد سنبل آبی در اکوسیستم‌های آبی را به سه روش شیمیایی، فیزیکی یا بیولوژیکی می‌توان کنترل کرد. استفاده از ماشین‌آلات ویژه جمع‌آوری یا روش‌های شیمیایی مثل استفاده از علف‌کش یا استفاده از حشرات با رشد بی‌رویه این گیاه، از جمله راه‌های مقابله با رشد بی‌رویه این گونه مهاجم است. اما در این بین خبرها حاکی از این است افرادی شروع به پرورش این گیاه و فروش آن به عنوان گیاهی تزیینی کرده‌اند که باعث رشد بی‌رویه این گیاه و ایجاد مشکلات محیط‌زیستی برای طبیعت منطقه می‌شود. دکتر بهروز دهزاد، بوم‌شناس (اکولوژیست) و استاد دانشگاه شهید بهشتی، درباره هجوم گونه‌های غیربومی به هر منطقه به جام‌جم می‌گوید: «معمولا گونه‌های غیربومی توانایی سازگاری با هر محیطی را دارند، اما ارزش اکولوژیک ندارند و به نوعی آفت منطقه به شمار می‌روند. این گونه‌های مهاجم، گونه‌های باارزش اکولوژیک بالا را از بین می‌برند و فضای آنها در منطقه را می‌گیرند.» از این نظر رشد این گیاه در تالاب‌های ایران و بخصوص استان گیلان می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست وارد کند.

آسیب به انسان یا طبیعت؟

برخی شایعات حاکی از سرطان‌زا بودن نگهداری از سنبل آبی است. اما آیا واقعا نزدیک شدن به این گیاه برای انسان ضرر دارد؟

دکتر حسین آخانی، استاد گیاه‌شناسی دانشگاه تهران، درباره هشدار سرطان‌زا بودن سنبل آبی به جام‌جم می‌گوید: «گیاهانی با ترکیبات کارسینوژن وجود دارند که به دلیل تماس با پوست یا شیرابه‌های سمی که دارند باعث ایجاد سرطان پوست می‌شوند. اما گیاهان تزئینی در منازل، در نهایت ممکن است برای انسان آلرژی ایجاد کنند. سنبل آبی استفاده غذایی برای انسان ندارد و بنابراین می‌توانیم بگوییم خطر جدی برای سلامت ما ایجاد نمی‌کند.» دکتر آخانی در ادامه، آسیب‌های این گیاه و گونه‌های مهاجم را برای طبیعت منطقه این گونه عنوان می‌کند: «می توان گفت این گیاه و سایر گونه‌های مهاجم باعث ایجاد وضعیتی شبیه به سرطان در طبیعت می‌شوند و در اکوسیستم منطقه اختلال ایجاد می‌کنند.

این گیاه‌شناس برجسته افزود: معمولا در مناطقی که دام‌ها چرای بی‌رویه دارند و علوفه‌های خوش خوراک تمام می‌شوند، گیاهانی که غالب می‌شوند، مواد سمی وارد بدن دام‌ها می‌کند و با تغذیه دام از آنها، آن مواد سمی وارد گوشت و شیر دام می‌شود. بنابراین ما باید بیش از هر چیز نگران چرای بی‌رویه دام‌ها باشیم که می‌توانند غیرمستقیم باعث ایجاد سرطان شوند.»

در مجموع به نظر می‌رسد اگر گیاهی به صورت تزئینی در محل کار یا زندگی وجود داشته باشد، نمی‌تواند آسیب جدی برای انسان داشته باشد و فقط ممکن است گرده‌افشانی بعضی گیاهان زمینه‌ساز بروز حساسیت‌های پوستی شود. تعدادی از گیاهان نیز باعث ایجاد تورم در گلو یا روده و ایجاد مشکلات تنفسی برای انسان می‌شوند. اما تا به حال گزارشی از سرطان‌زا بودن گیاهان تزئینی و بخصوص سنبل آبی دیده نشده است. آنچه در مورد سنبل آبی نیاز به مراقبت دارد، جلوگیری از پراکنش این گیاه در اکوسیستم‌های آبی کشور است.

سنبل آبی چگونه گیاهی است؟

سنبل آبی، گیاهی آبزی با نام علمی Eichhornia crassipes بومی مناطق گرمسیری آمریکای جنوبی و آمازون است و خارج از محدوده بومی خود به عنوان گونه‌ای مهاجم شناخته می‌شود. این گیاه آزادانه در آب شناور است و تا حدود یک متر بالاتر از سطح آب رشد می‌کند. پهنای برگ‌های سنبل آبی بین 10 تا 20 سانتی‌متر است و به صورت شناور روی سطح آب دیده می‌شود. هر ریشه این گیاه بین هشت تا 15 گل می‌دهد که روی سطح آب می‌رویند و معمولا شش گلبرگ دارند که رنگ آنها بین صورتی و بنفش دیده می‌شود. سنبل آبی رشد بسیار سریعی دارد و هر گیاه هزاران دانه در سال تولید می‌کند که دوام برخی دانه‌ها تا 28 سال هم می‌رسد. همین موضوع باعث می‌شود در برخی مناطق جمعیت این گیاه در دو هفته تقریبا دو برابر ‌شود. به علت رشد سریع، تعداد دانه‌های زیاد و زیبایی ظاهری گل‌های این گیاه، بتازگی به عنوان گیاهی زینتی خرید و فروش شده و در منازل کنار گیاهان آپارتمانی دیده می‌شود. سنبل آبی به دمای هوای پایین حساس است و در زمستان دوام نمی‌آورد، اما در تابستان‌ها گل‌های زیبایی می‌دهد و عمر هر گل بین یک تا دو روز است.

هجوم آزولا: تجربه قبلی ما از گیاهی مهاجم در ایران

گیاه «آزولا» که با نام «سرخس آبی» نیز شناخته می‌شود، گونه‌ای دیگر از آبزیان مناطق معتدل و گرمسیری آمریکاست. آزولا گیاه شناور آزادی است که در آب‌های آرام و راکد زیست می‌کند و در گذشته در مناطقی از قاره آسیا و استرلیا نیز یافت می‌شده است. این گیاه ریشه‌های نازکی دارد و برگ‌های آن روی سطح آب گسترش پیدا می‌کند. برگ‌های این گیاه ابتدا سبز رنگ است، اما هنگامی که رشد می‌کند به رنگ قرمز درمی‌آید و روی سطح آب را می‌پوشاند. همچنین سرعت رشد و تکثیر آزولا بسیار زیاد است و در مدت دو تا سه روز به دو برابر میزان اولیه می‌رسد. این گیاه توانایی تحمل آب شور را ندارد و به همین دلیل فقط در تالاب‌ها و نهرها رشد می‌کند. یکی از خواص گیاه آزولا، جذب نیتروژن هوا و انتقال آن از طریق ریشه به آب و خاک است. این گیاه می‌تواند نرخ رشد محصولات کشاورزی و بخصوص برنج را در آّب افزایش دهد. به همین دلیل حدود سه دهه پیش برای تقویت خاک، آزولا را از فیلیپین وارد ایران کردند. اکنون گسترش آزولا و حجم زیاد آن در تالاب‌هایی مثل تالاب انزلی معضلاتی برای محیط‌زیست به وجود آورده است. لایه‌ای از آزولا که روی سطح آب را می‌پوشاند باعث می‌شود نور کمتری به گیاهان زیر سطح آب برسد و دسترسی گیاهان و دیگر آبزیان به مواد غذایی محلول در آب محدود شود.

بسیاری از هموطنان در سفرهای خود به شمال کشور، لایه زرشکی یا سبز رنگ آزولا که به کلی سطح آب را می‌پوشاند، در سطح شالیزارها، دریاچه‌ها و تالاب‌های مازندران و گیلان دیده‌اند. این گیاه اکنون به عنوان گونه‌ای مهاجم دغدغه‌ای محیط‌زیستی برای مناطقی مثل تالاب انزلی به شمار می‌رود و روند نابودی اکوسیستم تالاب بین‌المللی انزلی را تسریع کرده است.

سپیده شعرباف