ابن هیثم؛ نخستین فیزیکدان نظری

چرا پدر روش علمی نوین؟

برای مطرح کردن یک نظریه صحیح، ابتدا باید با مشاهده و اندازه گرفتن، اطلاعاتی را جمع‌آوری کنیم. اگر این نظریه به نتیجه رسید باید به دیگران هم اطلاع دهیم که چه فکری در سر داریم. این فکر جدید فرضیه است. پس از آن باید فرضیه را آزمایش کنیم و در شرایطی که صحت آن اعلام شود، این فرضیه به عنوان یک نظریه جدید مطرح می‌شود. سال‌های طولانی تصور می‌شد فرانسیس بیکن و رنه دکارت در قرن هفدهم این روش علمی را مطرح کردند. گرچه ابن هیثم پیش از آن، این روش را مطرح کرده و مورد توجه قرار داده بود. به همین دلیل به او لقب پدر روش علمی نوین داده شده است.

مطالعه نور در تاریکی

ابن‌‌هیثم بین سال‌های 390 تا 400 هجری‌شمسی (1011 تا 1021 میلادی) یعنی زمانی که هنوز در بصره بود، ادعا کرد می‌تواند سیلاب‌های پاییزی نیل را با مجموعه‌ای بند و کانال‌ مهار کند تا در خشکسالی‌های تابستانی بتوان از آن استفاده کرد. خلیفه قاهره از این ادعای ابن هیثم استقبال و تصور کرد با انجام این کار نزد مردم، محبوب و طرفدارانش بیشترمی شود. بر این اساس انجام این کار را به ابن هیثم واگذار کرد. ابن‌هیثم زمانی که به قاهره رسید متوجه شد این طرح از نظر مهندسی قابلیت اجرایی شدن ندارد؛ بنابراین ابن‌هیثم تصمیم گرفت نسبت به این موضوع واکنشی از خود نشان ندهد و به اصطلاح به روی خودش نیاورد. خلیفه تصور کرد او دیوانه شده است و به جای این که برای این کار مجازات اعدام برای ابن هیثم در نظر بگیرد، او را به حبس خانگی محکوم کرد، اما ابن‌هیثم از این فرصت استفاده کرد و در ده سالی که در حبس خانگی بود‌ درباره نور مطالعه کرد.

کشفیات ابن هیثم

زمانی که همه دانشمندان از افلاطون گرفته تا اقلیدس و بطلمیوس می‌گفتند ما اجسام را به دلیل نوری که از چشم ما به آنها می‌رسد می‌بینیم، ابن هیثم متوجه شد برخلاف آنچه تصور می‌شود، ما به علت تابش نور از اشیا به چشم مان می‌توانیم اجسام را ببینیم. یکی از دیگر ویژگی‌های متمایز این دانشمند این بود که همه این ادعاها را بر اساس فرمول‌ها و محاسبات ثابت کرد.که تا آن زمان هیچ دانشمند دیگری این کار را انجام نداده بود و به همین دلیل گفته می‌شود ابن هیثم نخستین فیزیکدان نظری بوده است. دوربین بدون عدسی هم از اختراعات این دانشمند نامدار است. کشف قوانین شکست نور، انجام نخستین آزمایش‌ها درباره خواص نور، بررسی سایه‌ها، رنگین‌کمان، خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی و همچنین تخمین ارتفاع جو زمین از دیگر دستاوردهای این محقق است.

صونا آقابابایی‌

*پژوهشگر ترویج علم، موزه علوم و فناوری