نوآوری آری، بدعت، نه

بتازگی در پی پخش عزاداری‌های پرشور مردم یزد از شبکه‌های سراسری سیما، رهبر معظم انقلاب، این حرکت شورآفرین و شایسته را مورد تفقد و عنایت قرار دادند. دفتر رهبر معظم انقلاب اسلامی اعلام کرد ایشان پس از مشاهده عزاداری هیات باغ گندم یزد گفته‌اند: «برنامه شما را دیدم، خیلی خوب بود؛ هم از لحاظ سینه‌زنی، هم از لحاظ مداحی، هم از لحاظ دعاهایی که کردید، ان‌شاء‌الله موفق باشید.»

هیات فداییان ابوالفضل(ع) محله باغ گندم یزد یکی از هیات‌های پرجمعیت و صاحب‌سبک یزد محسوب می‌شود. برای اطلاع بیشتر از چند و چون شیوه عزاداری هیات‌های سینه‌زنی در یزد با حاج سعید میرزایی‌نسب، مداح هیات باغ گندم به گفت‌وگو نشستیم. میرزایی‌نسب متولد 1350 است و کارش را با قرائت قرآن و تواشیح آغاز کرد. او از دوره دبیرستان با هیات باغ گندم همراه شد و در کنار حسین اصحاب و کاظم آسیاچی برای این هیات نوحه می‌خواند. بیش از 20 سال است نوحه‌خوان این هیات است. مهم‌ترین وسواس و دقت او در عزاداری، انتخاب شعر برای نوحه است. سبک نوحه‌ها و پیام‌رسانی درخصوص عاشورا از مهم‌ترین اولویت‌های اوست.

مراسم عزاداری هیات باغ گندم مورد عنایت رهبر انقلاب قرار گرفته و ایشان از برنامه این هیات تقدیر کرده‌اند. توضیح می‌دهید ماجرا از چه قرار بود؟

پنجشنبه شب پنجم محرم ما اجرایی در امامزاده سیدجعفر داشتیم. در آنجا دیگر هیأت‌ها هم حضور داشتند و هر هیأت 20 تا 25 دقیقه عزاداری می‌کند. معمولا کل این مراسم را شبکه استانی یزد پوشش می‌دهد، ولی مراسم عزاداری ما از شبکه سه و خبر نیز پوشش داده شد. از مجلس که خارج شدیم یکی از اعضای هیأت امنا گفت از دفتر رهبر معظم انقلاب تماس گرفتند و از اجرای مراسم ما تشکر کردند. گفتند آقا برنامه ما را دیده‌اند و به رئیس دفترشان گفته‌اند از این هیأت تقدیر شود. آقای گلپایگانی با آقای ضرغامی تماس گرفتند و در پیگیری‌های ایشان با یکی از اعضای هیأت امنا تماس گرفته شد و پیام رهبر انقلاب به صورت شفاهی به هیأت امنای ما منتقل شد. ایشان پس از مشاهده عزاداری هیات باغ گندم یزد فرمودند «برنامه شما را دیدم، خیلی عالی بود؛ هم از لحاظ سینه‌زنی، هم مداحی و هم دعاهایی که کردید، ان‌شاءالله موفق باشید.»

به نظرتان مراسم شما چه ویژگی‌‌ای دارد که مورد توجه قرار گرفت؟

ما برنامه را با دعای امام زمان آغاز کردیم که به نظرم همین مسأله مورد توجه آقا قرار گرفته است.

یکی از جلوه‌های مراسم عزاداری یزد در ایام محرم شیوه نوحه‌خوانی و سینه‌زنی هیات‌های عزاداری است که شاید در سایه شهرت مراسم نخل‌برداری مغفول مانده است.

دقیقا، نوحه‌های یزد قبل از محرم یا حرکت هیات تمرین می‌شود. معمولا رسم است در مراسم عزاداری ایام محرم نوحه‌ها هر شب به یکی از بزرگان و شهدای کربلا اختصاص داده می‌شود. در حالی‌که بیشتر هیات‌های یزدی یک نوحه ثابت دارند که به آن نوحه سال نیز گفته می‌شود و آن را بسته به دشواری نوحه چند روز پیش از محرم تمرین می‌کنند. این نوحه‌ها شامل بندهای مختلفی می‌شود. نوحه امسال ما شامل 9 بند بود که از یاران امام حسین، علی‌اکبر، علی‌ا‌صغر و قمر بنی‌هاشم گفته و در سه بند درباره ابی‌عبدالله(ع) و پیام ایشان صحبت می‌شود. مهم‌ترین مشخصه این نوحه آگاهی‌دادن به مردم است و «فصل آگاهی» نام دارد. در بخشی از این نوحه این گونه گفته می‌شود: «این فصل آگاهی‌ست‌/‌ میدان حق‌خواهی‌ست» ما زیارت اربعین می‌خوانیم: «سلام بر حسینی که خونش را فدا کرد که مردم را از جهالت بیرون آورد.» وظیفه ما نیز آگاهی‌دهی است، بویژه به نسل جوان.

اشاره کردید هیات‌ها قبل از حرکت نوحه‌ها را تمرین می‌کنند. منظور از «حرکت» چیست؟

از ویژگی‌های دیگر هیات‌های یزد حرکت آنهاست. برخلاف بیشتر هیات‌های دیگر که اغلب در تکیه یا حسینیه خود به عزاداری می‌پردازند و تنها در روزهای تاسوعا و عاشورا بیرون می‌روند، اما در یزد هیچ هیاتی در طول ده شب اول ماه محرم در حسینیه خود نمی‌ماند. جنب و جوش عجیبی در هیات‌هاست. هیات‌ها به تکیه‌ها و حسینیه‌های همدیگر می‌روند و برای همه مردم عزاداری می‌کنند.

ضرباهنگ نوحه‌ها هم قابل توجه است.

بله، سینه‌زنی این هیات‌ها ضرب‌های مختلفی دارد. گاهی با یک نوحه به صورت یک ضرب، سه ضرب، پنج ضرب، هفت ضرب و... سینه می‌زنند. در جاهای دیگر به صورت سنگین یا واحد سینه می‌زنند و پس از آن شور می‌گیرند و چند دقیقه سرعت سینه‌زنی‌شان افزایش می‌یابد. در یزد سینه‌زنی به صورت تک‌ضرب، سه‌ضرب و گاهی ترکیبی انجام می‌شود. در نوحه امسال ما سینه‌زنی به صورت تک‌ضرب، سه‌ضرب، هفت‌ضرب و ترکیب آنها صورت می‌گرفت که هماهنگی‌اش دشوار بود و اگر کسی از قبل با هیات تمرین نداشت، نمی‌توانست سینه‌زنی را دنبال کند.

از سوی دیگر، در این سینه‌زنی‌ها عزاداران بخشی ازنوحه را حفظ می‌کنند و به صورت جواب می‌خوانند. در نوحه فصل آگاهی علاوه بر این جواب اصلی هر یک از بند‌های نه‌گانه جواب جداگانه‌ای داشت که برای همراهی با هیات نیاز به تمرین از پیش داشت.

شعر نوحه و نغمه آن چگونه انتخاب می‌شود؟

هیات‌ها سعی می‌کنند نغمه و آهنگ متناسبی برای شعر انتخاب کنند. شعر نوحه امسال ما را آقای دکتر سیدمحمود الهامبخش سروده‌اند. ایشان اشراف خاصی بر مقتل و تاریخ و ادبیات و اوزان شعری دارند. پس از آن که آقای الهام‌بخش هر بند را می‌سرود من نیز در کنار ایشان می‌نشستم و هر بند را می‌خواندم تا ببینم تلفیق شعر و آهنگ هماهنگ باشد.

البته نکته قابل توجه دیگر تعداد جمعیت زیادی است که به صورت منسجم و هماهنگ سینه می‌زنند و جواب‌ها را می‌خوانند. این انسجام و هماهنگی چگونه حاصل می‌شود؟

هیات ما جمعیت زیادی دارد که عمدتا جوان و تحصیلکرده‌اند. از این رو، هم در سینه‌زنی و هم در خواندن جواب‌ها مشکل خاصی نداریم. همان طور که اشاره کردم چند روز قبل از آغاز ماه محرم، اعضای هیات گرد هم می‌آیند و نوحه اصلی را با هم تمرین می‌کنیم. جالب است گاهی سه نسل از یک خانواده در هیات ما حضور دارند و در جلسات تمرین ما شرکت می‌کنند. برای مثال، کودک پنج شش ساله به همراه پدر و پدربزرگش در هیات ما حاضر می‌شوند. البته از آنجا که نوحه‌ها جوان‌پسند و دارای پیام است، اغلب از آن استقبال می‌شود.

یکی از نکاتی که علما نیز به آن انتقاد دارند، بدعت‌هایی است که گاهی در مراسم عزاداری محرم شاهد آن هستیم. به نظر می‌رسد هیات‌های یزدی توانسته‌اند با نوآوری در شعر و شیوه سینه‌زنی به جای بدعت‌هایی که شاید با آموزه‌های دینی ما نیز همخوانی ندارد، توجه جوانان را جلب کنند.

شاید دلیل این موضوع حرکت هیات‌ها و میزان مستمعین باشد. زمانی که اعضای جوان هیات می‌بینند که مستمع دارند، سعی می‌کنند با هیات همراه باشند و در جلسات تمرین حاضر شوند تا در شب‌های محرم برای محله‌های مختلف 20 دقیقه مراسم برگزار کنند. متأسفانه برخی هیات‌ها در یزد از این سنت دور شده‌اند و در تکیه و حسینیه خود به عزاداری می‌پردازند که به نظرم این یک نوع آسیب است. البته من با نوآوری مخالف نیستم، ولی برای به‌روز بودن نباید به سمت بدعت‌ها رفت.

کمیل انتظاری /‌ گروه فرهنگ و هنر