شروعی تازه برای تئاتر دینی

برخی از کارشناسان و منتقدان، مهم‌ترین ضعف این‌گونه نمایشی را نوشته نشدن نمایشنامه‌های قوی و پرمایه می‌دانند و ضعف‌ها و کاستی‌های موجود در این حوزه را ناشی از نبود یا کمبود جدی متن خوب قلمداد می‌کنند.

این ضعف وقتی اثرات منفی خود را بیشتر آشکار می‌کند که بدانیم درک عمیق مفاهیم ارزشی و اعتقادی برای قوام آوردن مضمون و خلق یک هسته محتوایی عاری از کژفهمی‌ها و قشری‌نگری‌ها و نیز شناخت کامل اصول درام برای شکل دادن به ساختار فرمال نمایشنامه (و در مرحله بعد نمایش)، مهم‌ترین عوامل نگارش متونی قابل اعتنا در این حوزه به شمار می‌رود.

متاسفانه بیشتر نمایشنامه‌های دینی ما با سطحی‌نگری و شعارگرا بودنشان که معمولا فارغ از عناصر دراماتیک هستند، موجب مخاطب‌گریزی و تخریب وجهه این‌گونه نمایشی شده‌اند.

عده‌ای دیگر بر این باورند که نمایش دینی در کشور ما جدی و با بهره‎گیری از ساختارهای سنجیده دراماتیک از سوی فعالان این رشته دنبال نمی‌شود و بهترین محمل برای ادامه حیات تئاتر دینی، شکل سنتی آن یعنی همان تعزیه و شبیه‌خوانی است.

اما استقبال نسبتا بالای کارگردانان و دست‎اندرکاران امر نمایش از جشنواره‌های دینی و مذهبی مانند جشنواره تئاتر رضوی، جشنواره تئاتر دفاع مقدس، جشنواره تئاتر ماه و جشنواره‌هایی از این نوع شائبه، علاقه فعالان عرصه نمایش به این‌گونه نمایشی را کاملا رد و باطل می‌کند. از طرفی معمولا بسیاری از نمایشنامه‌نویسان، کارگردانان و بازیگران جوان تمایل بسیاری برای حضور و ارائه آثارشان در این جشنواره‌ها دارند.

موضوع دیگری که در بررسی تئاتر دینی جلب توجه می‌کند، نبود تجربه‌گرایی در سر و شکل و ساختار این‌گونه نمایشی است؛ گویی به دلیل این‌که نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان این آثار دغدغه تبلیغ دینی و دفاع از مذهب را دارند، می‌خواهند پیامشان به شکل بی‌کم و کاست و به‌صورت مستقیم به مخاطبشان منتقل شود و در این میان استفاده از هرگونه تمهیدات ساختاری و تکنیکی را مخل دستیابی به این خواست خود فرض می‌کنند، اما چه چیزی این بی‌توجهی را به صورت در بیان معنای مذهبی موجب می‌شود؟

شاید بزرگ بودن مفاهیم و خدشه‌ناپذیر بودن آنها یکی از پاسخ‌هایی باشد که بتوان به این پرسش داد، اما نکته‌ای که معمولا فراموش می‌شود ـ یا شاید تعمدا حرفی از آن به میان نمی‌آید ـ و می‌توان آن را پاشنه آشیل تئاتر دینی عنوان کرد، در تلقی باژگونه (برخی از) فعالان عرصه نمایش از تئاتر دینی باید جستجو شود. «تئاتر دینی» (مذهبی) نمایشی است که از یک فرهنگ مذهبی و آسمانی نشأت می‌گیرد و در آن بر قدرت پروردگار و رحمت او و سعادت پیروانش و سیه‌روزی دشمنانش تاکید می‌شود.

این مهم در ساختار دراماتیک اتفاق می‌افتد و در قالب سنت نمایش اجرا می‌شود. وظیفه کارگردان تئاتر دینی ـ مانند هر کارگردان دیگری ـ در ابتدا جلب و حفظ توجه تماشاگر و علاقه‌مند کردن او به سرنوشت شخصیت‌ها و پیگیری حوادث نمایش است، نه دعوت کسی به دین یا تبشیر و تنذیر تماشاگرانش. اگر تئاتری بر ستون‌های درست و محکمی پی‌ریزی شده باشد، اثرگذاری نمایش بر دل و روح مخاطب نتیجه طبیعی و محتملی است که می‌شود از تئاتر دینی انتظار داشت.

این مقدمه نسبتا مفصل برای نگاهی به نمایش «خواهرانه به وقت خیزران» کار حسین پارسایی است که این روزها در تالار وحدت روی صحنه می‌رود و حکایت خوابی به روایت سه زن است و در این رویداد گاه به حماسه عاشورا از نظری جدید نگریسته می‌شود.

ویژگی اصلی این نمایش آن است که بسیاری از شیوه‌های مستعمل و دل‌زننده متداول در تئاتر دینی را نقض کرده و به دنبال اجرای شیوه‌های کمتر امتحان شده و بدیع گام برداشته است. تولیدکنندگان این نمایش تا آنجا که توانسته‌اند، سعی کرده‌اند از کلیشه‌ها بپرهیزند و از تکرار نواقص تئاترهای مشابه حذر کنند؛ متن خوب و فکر شده در کنار استفاده مناسب و خلاقانه از ابزارهای تئاتر مدرن و البته دغدغه اجرای تئاتر به جای پند و موعظه، این نمایش را در این‌گونه یک سر و گردن بالاتر از کارهایی با موضوع مشابه قرار می‌دهد.

این نمایش در امتداد دو کار قبلی پارسایی یعنی «بانوی آب و آئینه» و «سردار مهر و ماه» است و مانند دو کار قبلی تجربه‌ای نو در حرکت و دیالوگ به شمار می‌رود. البته سومین قسمت این سه‌گانه پر‌انرژی‌تر و پذیرفتنی‌تر از دو نمایش دیگر از آب درآمده است.

استفاده از فناوری در این نمایش چهره‌ای خاص به آن بخشیده است. خود پارسایی استفاده از فناوری روز را در این نمایش در جهت بیگانه‌سازی موضوعاتی دانسته که تماشاگر در گذشته آنها را در آیین‌ها و مناسبت‌های متفاوت تجربه کرده است. آگاه‌سازی تماشاگر به تجربه‌ای که در آیین‌ها از سر می‌گذراند، اتفاقی است که به کمک فناوری در این نمایش محقق می‌شود. شاعرانگی و سیالیت فضا با طراحی صحنه خوبی که صورت گرفته این امکان را مهیا کرده تا داستان نمایش در بستری از رویا و معنویت ـ که نیاز اصلی این‌گونه نمایشی است ـ روایت شود.

بازی‌های سه بازیگر زن این نمایش یعنی بهناز جعفری، فقیه سلطانی و تبسم هاشمی در کل قابل قبول، اما با همان مشکل همیشگی تئاتر ما همراه است؛ اغراق و تاکید بیش از حد بر بازی‌ها تا حدودی به فضای پرداخته شده از سوی صحنه‌پرداز ضربه می‌زند.

این حجم از تاکید و اغراق در بازی‌ها در حالی که فضاسازی خوبی از سوی دکورها و تصاویر سه‌بعدی صورت گرفته چندان ضروری به نظر نمی‌رسد و حتی می‌تواند به باورپذیری این فضا در نزد تماشاگر لطمه وارد کند.

دیگران هم در ایفای نقش خود موفق هستند و هماهنگی خوبی که نشان از تمرین زیاد دارد، هنگام اجراهای دسته‌جمعی به چشم می‌خورد. همان‌طور که اغراق در بازی‌ شبیه‌خوانان تعزیه وجود دارد و در این نمایش نیز می‌شود رد آن را گرفت، کل این نمایش را می‌توان تعزیه مدرن دانست که کهن الگویی آن با نیازها و مسائل زمانه کنونی به هیچ وجه بیگانه نیست و می‌شود براحتی اشارات و تعابیر روز را در آن پی گرفت. «خواهرانه به وقت خیزران» می‌تواند شروعی باشد برای دوره‌ای تازه از تئاتر دینی که مدت‌هاست در کشور ما افتان و خیزان حرکت کرده و اکنون شاید بتواند در جاده‌ای نه‌چندان هموار اما به‌مراتب کوبیده‌تر از پیش بهتر و پیوسته‌تر گام بردارد.

علیرضا غنچی / جام‌جم

قراردادهای نانوشته در تئاتر دینی
حسین پارسایی / کارگردان تئاتر

تولید نمایش‌های مذهبی از بدو پیروزی انقلاب تاکنون همواره با مناقشات بسیار همراه بوده و برخلاف تصور اینجانب نسبت به دیگر گونه‌های تئاتری در کشور با دیدگاه‌های متناقضی روبه‌روست. نمایش‌هایی که با تاکید بر ارائه‌ مفاهیم و تصاویر ذهن آشنا برای تاثیرپذیری هر چه بیشتر مخاطب به صحنه می‌آیند و گاه در برخی موارد متاسفانه با نوعی عوام‌فریبی نسبت به چشمه جوشان باورها و اعتقادات انبوه تماشاگران همراهند و در شأن ارادت مردم به شخصیت‌های دینی نیستند که البته آثار و تبعات آن در نگاه مخاطبشان بسیار متفاوت و قابل ارزیابی است. نمایش‌هایی که مبتنی بر تصاویر کلیشه‌ای اما آشنا، سال‌ها در دایره تکرار مورد وثوق عده‌ای از مخاطبان خود قرار می‌گیرد که البته به دلیل ناکارآمدی و نداشتن انطباق با مسائل روز و جنبه‌های تحلیلی و تفسیری، صرفا در مقام یک روایت تاریخی و البته تکراری و کلیشه‌ای باقی مانده و اقبال آن رو به کاهش است، اما از طرف دیگر معدود آثاری هستند که با اتکا به قواعد زیباشناختی تئاتر تلاش می‌کنند با به روز کردن مفاهیم به معنای نوین آن بپردازند و باید گفت این طیف از آثار نیز مخاطبان خود را دارند که این روزها مشتاقان بیشتری، بویژه در بین نسل جوان پیدا کرده‌اند. پس با نگاهی گذرا به چند آسیب جدی در این حوزه می‌پردازیم.

نخست آن‌که توجه نکردن به مطالعه و پژوهش در این عرصه از آسیب‌های جدی در تولید نمایش معناگرا یا به عبارتی نمایش با رویکردهای دینی و مذهبی است.

یکی دیگر از آسیب‌های نمایش‌های مذهبی، بویژه آن نوع از آثاری که زندگی معصومین(ع) را در برمی‌گیرد، اغراق در شخصیت‌پردازی و تاکید بر جنبه‌های اساطیری، برای نسل امروز تماشاگران است؛ آنانی که تشنه معرفت و در جستجوی حقیقتی ناب هستند و به پاس این ارادت بارها گوش و هوش خود را به ضیافتی قدسی و معنوی می‌آورند تا بلکه در گذر ایام به ذره‌ای از وجود آسمانی اولیای خدا در صحنه‌های نمایشی شاید خلاقانه دست یابند. آنچه در این مجال بیش از همه جلوه‌ می‌یابد، کشف و شهود در این عرصه است که جز ایمان مشترک در میان پدیدآورندگان اهل ذوق نمایش و مخاطبان اهل دل آن حاصل نمی‌شود. من همچنان معاصرسازی فرم و محتوا در اندیشه‌های دینی و کهن را با استفاده از مؤلفه‌های تئاتر مدرن و بازتاب مفاهیم دینی و عاشورایی به صورت نمادین و پرهیز عامدانه از شناسه‌دار کردن اشخاص و دوری کردن از شبیه‌سازی در شیوه نمایش‌های ایرانی برای همراهی و همذات‌پنداری بیشتر تماشاگران را مناسب‌ترین شیوه اجرایی در تولید نمایش با رویکردهای مفهومی و معنوی اهمیت می‌دانم.

به‌واسطه همین قدرت و جذابیت نمایش و قراردادهای نانوشته‌ آن، مواجهه تماشاگران را با این نوع از آثار در کنار تبیین مفاهیم غنی و معنوی با نگاهی مدرن و آزادانه موفق‌تر می‌دانم. چراکه تماشاگر برخوردار از قوه تعقل، و نه تحریک عاطفه ـ آن هم سوگوارانه و عزاگونه ـ به چرایی وقایع و اشخاص می‌پردازد و این همان ره‌توشه معرفتی نمایش‌هایی است که روح دینی آن بیشتر مد نظر است تا پرداختن به آنچه اصل واقعه است؛ و البته قهرمانان بی‌بدیل آن و سوگواری محض بر آنچه زیبایی و حماسه نامیده می‌شود.

از این‌رو نمایش «خواهرانه به وقت خیزران»، با ادامه دو تجربه پیشین «بانوی آب و آینه» و «سردار مهر و ماه»، با همین چشم‌انداز تولید و در تالار وحدت اجرا شد. پس چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید.