زایمان را بدون‌درد تجربه‌کنید

در ایران در سال 79 حدود 35 درصد از کل زایمان‌ها به روش سزارین بود. در سال هاى بعد این رقم سیر صعودى پیدا کرد و در سال 82 آمار سزارین در بیمارستان‌هاى دولتى دانشگاهى به 29 درصد، در بیمارستان‌هاى دولتى غیردانشگاهى 44 درصد و بیمارستان‌هاى خصوصى 88 درصد رسید.

در حال حاضر هم 60 درصد زایمان‌هاى زنان ایرانى سزارین است. متاسفانه عمل‌هاى سزارین در برخى بیمارستان‌هاى خصوصى به 100 درصد رسیده است.

امروزه در اروپا حدود 80 درصد و در آمریکا 50 درصد زنان درخواست بی‌دردی حین زایمان را دارند، اما در ایران چون خانم‌ها از این موضوع بی‌اطلاع هستند رو به سزارین می‌آورند.

درد از همان ابتدای خلقت با بشر بوده است و انسان‌ها همیشه سعی داشته‌اند به طرق گوناگون با آن مبارزه کنند. یکی از شدیدترین این دردها، درد زایمان است؛ این روزها با زیاد شدن سزارین به رغم همه عوارضی که به دنبال دارد، اغلب خانم‌ها تنها برای رهایی از درد زایمان، این روش را به صورت انتخابی جایگزین زایمان طبیعی می‌کنند.

اما انتخاب سومی نیز وجود دارد: زایمان طبیعی آن هم بدون‌درد. در اغلب کشورهای پیشرفته آمریکایی و اروپایی بیش از 3 دهه است که به دلیل خطر بی‌هوشی، جراحی و عوارض عمل سزارین، روش زایمان بدون‌درد متداول شده است.

در واقع پزشکان و متخصصان معتقدند با تکنیک‌های جدید و بدون عوارضی که برای انجام زایمان بدون‌درد در اختیار است، دیگر هیچ خانم بارداری نباید هنگام زایمان درد شدید آن را متحمل شود. این روش همچنین از افزایش تعداد سزارین‌هایی که به دلیل ترس از درد زایمان انجام می‌شوند به تعداد چشمگیری کاسته است.

به طور کلی سزارین که در واقع درمانی برای زایمان‌های مشکل و خطرآفرین محسوب می‌شود، امروزه به علل مختلف در جوامع گوناگون و بویژه در شهرها رواج زیادی یافته است. دوره درد و ناتوانی طولانی‌مدت مادران، عوارض داروهای بیهوشی در نوزادان این مادران و نیز امکان پارگی رحم در زایمان‌های بعدی از معایب سزارین به شمار می‌آیند.

از سوی دیگر پزشکان معتقدند سزارین تنها در موارد عدم امکان انجام زایمان طبیعی یا مواردی که سلامت و زندگی مادر، جنین یا هر دوی آنها در خطر است، به عنوان روش زایمان نجات‌بخش است. سزارین عوارضی دارد که زایمان طبیعی ندارد. از آن جمله عفونت لگنی پس از سزارین تقریبا ۳۰ برابر بیش از زایمان طبیعی است و شخصی که یک بار سزارین شده باشد، به احتمال زیاد دیگر قادر به زایمان طبیعی نخواهد بود و باید عمل جراحی مجددی را متحمل شود.

به همه اینها باید هزینه‌های سنگین سزارین را نیز اضافه کرد. متخصصان زنان و زایمان معتقدند، خطر زایمان سزارین بسیار بیش از زایمان طبیعی است از این رو سزارین نباید اولین انتخاب باشد، مگر به تشخیص پزشک متخصص. هم‌اکنون در کشورهای پیشرفته نیز روز به روز از میزان سزارین‌ها کاسته و روش زایمان طبیعی با شیوه زایمان بدون‌درد جایگزین آن شده است.

در چنین شرایطی کنترل درد چه در اعمال جراحی و پس از آن و چه در بیماری‌های مزمن به عهده متخصص بیهوشی است. امروزه درمانگاه‌های درد در نقاط مختلف دنیا و نیز در کشور ما راه‌اندازی شده و متخصصان بیهوشی با به‌کارگیری جدیدترین روش‌ها و با کمترین عارضه دردهای حاد و مزمن را تسکین می‌دهند. حتی کار به جایی رسیده که دردآورترین پدیده فیزیولوژیک یعنی زایمان نیز بی‌درد اجرا می‌شود و این مهم به عهده متخصصان بیهوشی است. بسیاری از خانم‌هایی که تقاضای جراحی سزارین برای به دنیا آوردن فرزند خود دارند یکی از دلایل مهم ایشان ترس از درد زایمان است و معتقدند چرا باید درد زایمان را با وجود روشی مثل سزارین که بدون‌درد است تحمل کنند.

به طور کلی زایمان به 3 مرحله اساسی تقسیم می‌شود. مرحله اول با شروع انقباضات رحمی شروع می‌شود که با درد همراه است. در این مرحله انقباضات رحمی سبب چرخش جنین و حرکت آن به سمت پایین یعنی کانال زایمان می‌شود. همچنین با انقباضات رحمی و نزول جنین، گردن رحم باز شده و در نهایت به قطر حدود 10 سانتی‌متر می‌رسد. در اینجا مرحله اول پایان می‌پذیرد. البته خود این مرحله از نظر کلاسیک شامل 2 بخش به اسامی فاز تاخیری و فاز فعال است. پس از باز شدن کامل گردن رحم، مرحله دوم آغاز می‌شود که جنین در کانال زایمانی به سمت پائین آمده و با ادامه انقباضات رحمی در نهایت خارج می‌شود، خروج جنین، پایان مرحله دوم زایمانی است. مرحله سوم نیز که مرحله پایانی است از خروج جنین تا خروج جفت را شامل می‌شود.

برای تسهیل در این فرآیند سه مرحله‌ای بیش از 150 سال است که زایمان بدون‌درد یا کم‌درد در دنیا شروع شده است و بیش از 150 روش در این زمینه شناخته شده است که آنها را به 2 دسته کلی دارویی و غیردارویی تقسیم می‌کنیم.

ازجمله روش‌های بی‌دردسازی غیردارویی، آماده کردن روحی و روانی زن باردار برای قبول و گذراندن یک زایمان طبیعی است. اگر زنی هنگام تولد فرزند اول خود با مراحل مختلف زایمانی آشنا باشد و با انگیزه‌ای قوی زایمان را شروع کند، دردی معادل درد یک زن چندزا را تجربه خواهد کرد؛ در صورتی که زنان آموزش ندیده، دردهای شدیدتری را تجربه خواهند کرد. البته به طور کلی روش‌های غیردارویی نیاز به زمان دارند و آموزش مادر از چندین ماه قبل از زمان زایمان آغاز می‌شود.

القای خواب یا هیپنوتیزم، مراقبت‌های روحی و روانی، طب سوزنی، تحریک الکتریکی پوست (TENS)، زایمان در آب، ماساژ و آرامش (Relaxation) از دیگر روش‌های پیشنهادی غیردارویی هستند.

به طور کلی، روش‌های غیردارویی بی‌دردسازی زایمان درد را به تمامی از بین نمی‌برند و ما مجبوریم که از روش‌های دیگری نیز در کنار آنها استفاده کنیم. در این موارد باید به مادر تذکر داده شود که بی‌دردی کامل نیست.

روش‌های بی‌دردی دارویی به 3 دسته تقسیم‌بندی می‌شوند. یکی از آنها استفاده از گازهای استنشاقی است. گاز N2O شایع‌ترین و قدیمی‌ترین داروی استنشاقی مصرفی در این مورد است. در روش تزریق دارو، از انواع مخدرها و آرامبخش‌ها برای کاستن از اضطراب حین زایمان و به درجاتی، تخفیف درد استفاده می‌شود.

از روش‌های دیگر، بهره‌گیری از بی‌حسی موضعی است. داروی بی‌حسی در مرحله مشخصی از زایمان، از طریق سوزنی که در ناحیه کمر فرو می‌رود، به فضای دور نخاعی، نخاعی و گاه هر دو تزریق می‌شود. بی‌دردی ایجاد شده در این روش نسبتا کامل است.

روش‌های کاهش درد غیردارویی، امروزه به عنوان روشی بی‌ضرر و مفید در سراسر جهان کاربرد وسیعی یافته است و اصولاً براساس توانمندسازی مادر و کاهش ترس و اضطراب وی و حمایت همسر و خانواده استوار است و در نتیجه نوزاد نیز از این روش‌ها بسیار سود می‌برد.

تمرین‌های کششی، ماساژ، تن آرامی و مهارت‌های تنفسی: مجموعه این مهارت‌ها، طی دوران بارداری (که ۹ الی ۱۲ جلسه است) به مادر و همراه وی آموزش داده می‌شود. مادر باردار چگونگی تسلط بر درد زایمان و کاهش ترس و اضطراب را می‌آموزد و این تکنیک‌ها را طی زایمان به کمک همراه و عامل زایمان به کار می‌برد. زنانی که از این شیوه استفاده کرده‌اند، لحظات تولد نوزاد و روند زایمان را به عنوان بهترین و خوشایندترین پدیده زندگی خود یاد کرده‌اند.

قرار گرفتن در وضعیت‌های مختلف هنگام درد: در این روش مادر، در اتاق زایمان در وضعیت‌های دلخواه خود قرار می‌گیرد و به هیچ عنوان مجبور به خوابیدن و نشستن نمی‌شود. کاملا آزاد است تا در هر حالتی که احساس راحتی بیشتر می‌کند، قرار گیرد، به طوری که حتی می‌تواند به همراه یا همسر خود تکیه کند، راه برود و از بالش‌ها یا توپ زایمان استفاده کند.

لمس، ماساژ و انرژی درمانی: این روش‌ها بر نوازش اطمینان بخش و دوستانه قسمت‌های مختلف بدن یا ماساژ نواحی دست، کمر و باسن توسط همراه استوار است که می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش درد و ایجاد آرامش برای مادر داشته باشد. مادر احساس تعلق خاطر و وابستگی عاطفی بیشتری به همسر و خانواده خود خواهد داشت، ضمن این که دردهای وی به نحو چشمگیری کاهش پیدا می‌کند.

تحریک الکتریکی اعصاب از راه پوست: در این روش یک دستگاه الکتریکی مخصوص که روی کمر نصب می‌شود با فرستادن امواج هنگام انقباض، موجب کاهش درد می‌شود.

آروماتراپی: روغن‌های خوشبو مانند عصاره گل سرخ، بابونه، پونه و... که همراه با ماساژ استفاده می‌شوند آرامش‌بخش هستند.

موسیقی: شنیدن موسیقی یا اصوات مورد علاقه مادر می‌تواند سبب کاهش درد و اضطراب شود. در این روش مادر می‌تواند از واکمن مخصوص خود به همراه موزیک مورد علاقه‌اش استفاده کند. برخی مادران از گوش دادن به صدای اذان یا صوت قرآن لذت می‌برند.

هیپنوتیزم (خواب مصنوعی): حالتی است که در آن خودآگاهی فرد تغییر پیدا می‌کند و با تلقین‌پذیری، درد زایمان کم می‌شود که البته باید توسط فرد ماهری انجام شود.

بیوفیدبک: براساس این روش مادر با آموزش در مورد فیزیولوژی بدن خود و تمرکز بر آن طی زایمان، می‌تواند به خود کمک کند تا درد کمتری احساس کند که روش بسیار موثری است.

سرما و گرمادرمانی: استفاده از کیسه آب گرم، حوله، پارچه گرم یا سرمادرمانی همگی در کاهش درد ازجمله درد زایمان موثرند.

زایمان در آب: در این روش مادر طی دردهای زایمانی در وان مخصوص که در اتاق زایمان تعبیه شده است قرار می‌گیرد و تولد نوزاد با نظارت و سرپرستی ماما در آب انجام می‌شود.

روش‌های دارویی با تزریق یا استنشاق داروهای مسکن انجام می‌شود.

بی‌حسی نخاعی یا اپیدورال: در این روش داروی بی حسی در فضای ستون فقرات و در اطراف یا داخل نخاع تزریق می‌شود. مادر، درد را احساس نمی‌کند ولی بیدار و هوشیار است. این روش در اغلب کشورهای جهان طرفداران بسیاری دارد و دارای عوارضی نظیر سردرد، کمردرد و افت فشار خون است. لازمه کاربرد این روش مراقبت دقیق مامایی است.

استنشاق داروی بی‌دردی یا انتونکس: داروی بی‌دردی استنشاقی در کپسول‌های قابل حمل تعبیه می‌شود و مادر هنگام انقباض‌های دردناک رحمی با هدایت عامل زایمان، توسط ماسکی که روی بینی و دهان وی قرار می‌گیرد، گاز بی‌حسی را تنفس می‌کند که تاثیر مناسبی در تسکین درد هنگام زایمان دارد و به راحتی قابل استفاده است. چگونگی تنفس هنگام درد، توسط ماما به مادر آموزش داده می‌شود. در این روش حضور مداوم عامل زایمان بر بالین مادر ضروری است.

تزریق داروهای مسکن و مخدر: در این شیوه داروهای بی‌دردی در رگ یا عضله مادر تزریق می‌شود که تا حدود زیادی سبب کاهش درد و کوتاه شدن زمان زایمان می‌شود و در برخی موارد ممکن است باعث عوارضی برای نوزاد شود.

شاید یکی از بدترین روش‌های فرار از درد زایمان، انجام سزارین است. در این روش گرچه مادر هنگام تولد نوزاد در بیهوشی کامل است و دردی احساس نمی‌کند، ولی پس از عمل سزارین نه‌تنها درد ناشی از برش جراحی مادر را رنج می‌دهد، بلکه سبب بروز عوارض متعددی نظیر عفونت، افزایش حجم خونریزی، طولانی شدن دوره بستری، اختلال در تغذیه نوزاد با شیر مادر، افزایش مشکلات دوره نوزادی و حتی مرگ و میر مادر و نوزاد می‌شود. بنابراین هیچ مادر عاقل و آگاهی، به دلیل ترس از درد زایمان تقاضای زایمان به روش جراحی یا سزارین را نمی‌کند، چرا که می‌داند سزارین می‌تواند عوارض بسیاری را برای وی و نوزاد ایجاد کند. در واقع این روش تنها در صورتی پیشنهاد می‌شود که گروه پزشکی هنگام زایمان، با مشکلی مواجه شوند که استفاده از جراحی در زایمان ضرورت پیدا کند. البته این مشکلات تنها در ۱۰ الی ۱۵ درصد بارداری ها، ممکن است اتفاق بیفتد و ۸۵ درصد مادران می‌توانند با تسلط و اطمینان کامل نوزاد خود را به صورت طبیعی به دنیا بیاورند.

خوشبختانه در بسیاری از مراکز درمانی کشور، زایمان بی‌درد دارویی نظیر بی‌حسی نخاعی یا بی‌حسی استنشاقی انجام می‌شود. به زودی شاهد گسترش زایمان طبیعی به روش‌های غیردارویی خواهیم بود که براساس پروتکل اداره سلامت مادران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و با تلاش ماماهای کشور، مادران باردار ایرانی ضمن شرکت در کلاس‌های آمادگی زایمان و آشنایی با روش‌های آرام سازی عضلانی و دیگر روش‌های موثر در کاهش درد زایمان، می‌توانند زایمانی خوشایند، کم درد و با نشاط داشته باشند. طی این کلاس‌ها که در ۹ جلسه و از 5 ماهگی تشکیل خواهد شد، خانم باردار می‌تواند با یک نفر همراه در کلاس‌های آموزشی شرکت کند و حین زایمان، همراه وی در محل زایمان حضور خواهد داشت و مادر باردار تمام تکنیک‌ها را به کمک عامل زایمان اجرا می‌کند. فراموش نکنیم با افزایش آگاهی مادر و خانواده وی، آموزش کافی در مورد بارداری و زایمان میل به زایمان طبیعی در آنها بیشتر خواهد شد و شاهد نوزادانی سالم و مادرانی شاد و با نشاط خواهیم بود.

دکتر سهیلا مکملی

 متخصص بیهوشی ـ دردشناسی

رئیس انجمن لیزر پزشکی ایران