این خوراکی های لعنتی

 در حال حاضر نزدیک به 50 درصد بیماری ها در ایران به بیماری های غیرواگیر مرتبط است که مهم ترین آنها را بیماری های قلب و عروق ، دیابت ، فشار خون ، سرطان و پوکی استخوان تشکیل می دهند و تغذیه یکی از عوامل مهم در بروز این بیماری ها شناخته و تاثیر آن در پاره ای موارد، از مصرف دخانیات نیز مخرب تر بر آورد شده است.

توجه ویژه به الگوی تغذیه صحیح ، سلامت و ایمنی غذا، کنترل کیفیت فرآورده های غذایی ، ارزیابی سیستم های تولیدکننده مواد غذایی می توانند در ارتقای سطح سلامت جسمی ، روانی و رفتاری جامعه بسیار موثر باشند.

در این میان ، برخورداری جامعه از آموزش تغذیه ای و اطلاع از تاثیر استفاده مناسب مواد غذایی در کنترل ، پیشگیری و رویارویی با بیماری های مختلف حائز اهمیت است.

طی سال های اخیر، تغییر فرهنگ غذایی جامعه تحت تاثیر تبلیغات به طور عمده وارداتی سبب شده گرایش افراد به مصرف مواد غذایی پرچربی و پرکالری در قالب غذاهای آماده ، مواد نشاسته ای ، نوشیدنی های پر کالری و شیرین ، آبمیوه های صنعتی و... افزایش یابد و در عوض از مصرف موادغذایی تازه ، خام ، سبزی های و میوه ها که نقش عمده ای در پیشگیری و کنترل بسیاری از بیماری ها و سرطان ها دارند، به طرز چشمگیری کاسته شود.

لزوم توجه خاص به افزایش آگاهی جامعه نسبت به نقش تغذیه صحیح و اصولی و دریافت مناسب انواع 5گانه مواد غذایی (گروه نان و غلات ، گوشت و حبوبات ، شیر و لبنیات ، سبزی ها و میوه ها و دانه های گیاهی) به عنوان یکی از عوامل مهم در کنترل بیماری ها از اهمیت خاصی برخوردار است.

بررسی سبد غذایی ایرانیان در سال های اخیر حاکی از این واقعیت هشداردهنده است که به رغم برخورداری بیش از 60درصد افراد جامعه از کالری بیش از نیاز بدن و به اصطلاح بیش خوری ، 90درصد ایرانیان دچار کاهش کلسیم سلولی ، 70درصد دچار کمبود آهن و 30درصد دچار کمبود روی در بدن هستند.

عادت های نادرست تغذیه ای

بیش خوری: استفاده بیش از نیاز توصیه شده از مواد غذایی بخصوص مصرف چربی ها، مواد قندی و نشاسته ای با توجه به تراکم انرژی زیاد در حجم کم این گونه مواد غذایی ، منجر به بروز عوارضی شده که از جمله می توان به اتساع معده و افزایش حجم آن و تمایل و عادت به مصرف زیاد غذا، بروز اضافه وزن و چاقی ، سستی و تنبلی در انجام امور روزانه ، افسردگی ، پیری زودرس و نیزعدم تعادل فاکتورهای خونی مانند کلسترول ، تری گلیسیرید، قند خون و... اشاره کرد که به تبع آن بروز بیماری های قلبی عروقی ، دیابت ، پر فشاری خون ، برگشت غذا به مری ، انواع سرطان ها بویژه سرطان مری و معده در این میان قابل ذکرند.

براساس گزارش پایگاه خبری science daily، تحقیقات انجام شده نشان می دهد چاقی یک عامل خطرزا برای رشد سرطان مری است که سریع ترین سرطان در حال رشد در برخی از کشورها به شمار می رود.

بی توجهی به خوردن صبحانه: این وعده مهم غذایی ، بیشتر اوقات به واسطه کمبود وقت و شتابزدگی والدین و فرزندان برای رفتن به سرکار و مدرسه مورد بی توجهی قرار می گیرد، در صورتی که صرف صبحانه کامل در ابتدای روز:

- بر میزان دریافت انرژی کل آن روز اثر متعادل کننده داشته و به این گونه از میزان گرسنگی طول روز و زیاده روی هنگام خوردن وعده های دیگر غذایی تا حد چشمگیری می کاهد.

- براساس تحقیقات به عمل آمده ، تاثیر مثبت مصرف صبحانه کامل در رژیم های کاهش وزن ، کاهش چربی های مضر خون و دیابت به اثبات رسیده است و نخوردن صبحانه هنگام شروع روز، خطر بروز چاقی را تا 4برابر افزایش داده است.

- صرف صبحانه برافزایش قدرت یادگیری و کارآیی افراد موثر است.

- خوردن صبحانه در کودکان از عدم تمرکز و ضعف در انجام تکالیف درسی می کاهد.

- صبحانه مناسب در افزایش رشد جسمی و توانایی ذهنی کودکان نقش موثری ایفا می کند.

- صبحانه مناسب موجب دریافت ریز مغذی ها و املاح و ویتامین ها به میزان کافی می شود و از سوءتغذیه جلوگیری می کند.

لذا توصیه می شود:

- روز خود را با یک صبحانه کامل شروع کنید، برای این منظور، صبح کمی زودتر از خواب برخیزید و حداقل 5الی 10دقیقه با آرامش صبحانه صرف کنید.

- یک صبحانه خوب و متعادل باید از یک منبع انرژی فوری (عسل ، مربا) و نیز یک منبع انرژی تدریجی (نان ، فرنی ، برشتوک ، کورن فلکس به همراه شیر) برخوردار باشد.

- در صبحانه از شیر تازه به همراه نان ، پنیر و گردو یا کره و عسل یا تخم مرغ یا حلوا شکری یا از غلات آماده و چای استفاده کنید.

- در برنامه صبحانه خود در صورت تمایل یک نوع میوه شیرین را نیز می توانید بگنجانید.

- خرما از مواد غذایی پر انرژی و مغذی است و همراه نان و کره یا پنیر برای تامین انرژی مورد نیاز مناسب خواهد بود.

استفاده از روغن های جامد: استفاده از روغن های جامد (اشباع شده ) از دیر باز در جامعه ایران مرسوم بوده است و بر اساس فرهنگ نادرست تغذیه ای ، ملاک ارزشگذاری غذا به میزان روغن قابل رویت آن سنجیده می شود.

روغن های جامد، چربی های متصل به گوشت قرمز، چربی های موجود در گوشت ماکیان ، چربی پوست مرغ ، کره حیوانی جزو این گروه ماده غذایی بوده و استفاه مکرر و بی رویه آنها به دلیل داشتن اسیدهای چرب اشباع و ایزومرهای ترانس عاملی مهم در بروز چاقی و افزایش چربی های مضر خون و کاهش چربی های مفید خون ، دیابت ، افزایش فشارخون ، تصلب شرایین ، بیماری های کلیوی ، سنگ های کیسه صفرا، سرطان های دستگاه گوارش و بسیاری عوارض دیگرمحسوب می شود.

آنچه از نتیجه تحقیق کارشناسان عاید شده ، نشان می دهد ایرانی ها 30درصد بیشتر از میانگین جهانی روغن مصرف می کنند و حدود 80درصد آن را روغن های نباتی جامد تشکیل می دهند که حاوی مقدار زیادی اسیدهای چرب اشباع شده و ایزومر ترانس هستند که هر 2از عوامل اصلی افزایش کلسترول و بروز بیماری های قلبی عروقی اند.

لذا باید به این نکات توجه کرد:

- برای ایجاد تغییر در طعم و مزه غذا از روغن های مایع (اشباع نشده ) که از منابع گیاهی تهیه شده و اثرات سودمند آنها در بهره گیری مناسب بدن از انرژی موجود در آنها و نیز تاثیر بر سلامت ارگان های مختلف بدن طی تحقیقات بسیار به اثبات رسیده است ، استفاده کنید.

- روغن های مایع با ترکیب شیمیایی متفاوت از روغن های جامد در دمای محیط به صورت مایع بوده و فاقد کلسترول و حاوی ترکیبات مفید، اسیدهای چرب ضروری و مورد نیاز برای بدن هستند.

- استفاده مناسب از روغن مایع ضمن کاهش چربی های مضر خون و افزایش چربی های مفید خون کاهش ابتلا به بیماری های قلبی در روند کاهش وزن نقش عمده ای ایفا می کند.

استفاده از غذاهای آماده

- استفاده از غذاهایی مانند سوسیس ، کالباس ، همبرگر، پیتزا، پیراشکی و ساندویچ با عنوان فست فود در سال های اخیر افزایش چشمگیری یافته است.

- این گونه غذاها علاوه بر این که متاسفانه معمولا حاوی بسیاری از مواد زاید حیوانی و دیگر ترکیبات غیراستاندارد هستند، از چربی ، نمک ، آرد سفید و کالری بالایی نیز بر خوردارند، لذا استفاده مکرر از این نوع مواد غذایی نقش موثری در بروز اضافه وزن ، افزایش فشارخون ، دیابت ، بیماری های کبدی ، افزایش چربی های خون ، بیماری های قلبی و سرطان های دستگاه گوارش بویژه سرطان کبد دارد.

- فیبر ناکافی موجود در این غذاها به عملکرد حرکتی مناسب نداشتن لوله گوارش منجر و موجب اختلال در دفع و یبوست می شود.

- علاوه بر این وجود نیترات و نیتریت موجود در فرآورده های گوشتی مانند سوسیس ، کالباس و همبرگر و تبدیل آن به نیکلوزامین در دستگاه گوارش یکی از عوامل مهم در ایجاد سرطان شناخته شده است.

- باید بر این نکته نیز توجه داشت که معمولا هنگام مصرف این مواد غذایی چاشنی هایی مانند ادویه ، سس سفید یا قرمز نیز به همراه آنها استفاده می شود که حاوی نگاهدارنده های شیمیایی برای افزایش زمان ماندگاری این ترکیبات است و ازجمله عوامل دیگر سرطان زا به شمار می آیند.

- روغن های مورد استفاده برای طبخ این مواد غذایی معمولا چندین بار مورد استفاده قرار گرفته و دریافت حرارت بالا به دفعات مکرر به تغییر در ترکیب شیمیایی آنها و تبدیل آنها به مواد مضر و بیماری زا منجر خواهد شد.

تاثیر چربی ها بر اضافه وزن: استفاده از چربی ها و روغن ها از بخش های مهم و بحث برانگیز تغذیه و رژیم های غذایی افراد است . چربی ها به عنوان ترکیبات ضروری و مفید برای بدن به شمار می آید و استفاده مناسب و متعادل از آنها در غذای روزانه برای دریافت مناسب ویتامین های محلول در چربی E ، K ، D و A ضروری است . به طوری که عملکرد ویژه این ویتامین ها در بدن از طریق دریافت ، هضم و جذب چربی ها صورت می پذیرد.

علاوه بر آن ، مصرف مقدار و نوع مناسب چربی نقش مهمی در تداوم سلامت پوست و مو، مقاومت بدن در برابر شوک ، ساخت هورمون های جنسی ، حفظ درجه حرارت بدن ، محافظت اندام های داخلی در برابر ضربات خارجی و پیشبرد وظایف سلولی و ذخیره انرژی برای بدن دارد بنابراین با توجه به وظایف خاص چربی ها در بدن میزان نیاز روزانه آن براساس محاسبات مبتنی بر علوم تغذیه 20 25درصد کل انرژی مصرفی یک فرد سالم است که این مقدار به وسیله چربی ها و روغن های خوراکی دریافت می شود و استفاده بیش از میزان مورد نیاز بدن از چربی به همراه دیگر عوامل زمینه ای بدن را مستعد افزایش چربی های خون (کلسترول ، تری گلیسیرید، کلسترول LDL) ، تصلب شرائین ، پرفشاری خون و البته چاقی می کند.

میزان چربی پیشنهادی باید از طریق غذا و روغن های سالم (اشباع نشده) اضافه شده هنگام پخت مواد غذایی برای بدن تامین شود. با توجه به این که گوشت ، لبنیات ، غلات و حبوبات حاوی چربی در ترکیبات خود هستند، پس نباید بیش از 30 تا 40 گرم روغن هنگام پخت غذا استفاده شود که این مقدار معادل با 5 تا 7 قاشق غذاخوری روغن مایع است البته بسته به شرایط فرد از نظر وجود بیماری ها یا بروز اضافه وزن یا دیگر موارد... میزان چربی دریافتی با نظر کارشناس تغذیه تعیین و توصیه می شود.

بیش خوری شیرینی ها

- استفاده مکرر از این گروه مواد غذایی سبب می شود ذائقه افراد به مصرف خوراکی های شیرین تمایل یابد.

- این مواد غذایی در حجم کم دارای انرژی زیاد است ، پس استفاده مکرر از این مواد غذایی علاوه بر این که به بروز افزایش وزن منجر می شود با افزایش قند خون بتدریج حساسیت انسولین را نسبت به قند خون کاهش می دهد و بویژه در افراد چاق زمینه ساز بروز دیابت نوع 2 خواهد بود.

- گفتنی است مواد خام تشکیل دهنده این نوع شیرینی ها و کیک ها نیز چنانچه به صورت غیربهداشتی تهیه شده باشند ، با به کار بردن موادی همچون جوش شیرین در جذب آهن اختلال ایجاد می کند.

استفاده نکردن از آب: متعادل کردن حرارت بدن به کمک تبخیر آب از طریق پوست و ریه ها و همچنین دفع اوره و دیگر محصولات زاید متابولیسم از طریق ادرار، مستلزم تامین همیشگی و مستمر آب است.

بدن انسان بالغ در شبانه روز به 30 تا 35 میلی لیتر آب به ازای هر کیلوگرم وزن بدن نیاز دارد؛ البته میزان مایعات مصرفی در مواردی همچون بیماری های کلیوی ، قلبی عروقی و... مشخص و محدود است که طبق نظر پزشک معالج و کارشناس تغذیه تعیین می شود.

با توجه به میزان توصیه شده ، به عنوان مثال یک انسان سالم 50کیلویی در یک شبانه روز به 1750میلی لیتر مایعات (معادل 7 - 8 لیوان آب) نیاز دارد. این میزان آب برای انجام وظایف طبیعی بدن ازجمله تنظیم حرارت بدن ، تامین محیط مناسب جهت انجام صحیح عملکرد سلول ها، تامین رطوبت کافی برای پوست ، عملکرد طبیعی آنزیم ها و تصفیه خون توسط کلیه ها مورد نیاز است ؛ اما در عمل بسیاری از افراد از آب به عنوان آشامیدنی سالم و ضروری به میزان توصیه شده مصرف نمی کنند و در عوض دریافت آب را به زمان هایی مانند هنگام غذا خوردن موکول می کنند که ازجمله عادات نادرست دیگر غذایی است.

مصرف بی رویه چاشنی ها: مصرف بی رویه ترشی ها، ادویه ، چای پررنگ و قهوه می تواند این پیامدها را به دنبال داشته باشد:

- با افزایش تحریک مخاط معده منجر به افزایش ترشح اسید معده شده و با تخریب مخاط سطحی آن فرد را در معرض ابتلا به التهاب معده و زخم قرار می دهند.

- همچنین این مواد با کاهش فشار اسفنکتر رابط مری و معده ، اثر بازدارنده آن را برای برگشت محتویات معده به مری کاهش می دهد و با پس زدن محتویات معده به مری منجر به ایجاد سوزش و التهاب و حتی زخم در انتهای مری می شوند که این مساله ، زمینه ساز ابتلا به سرطان مری در موارد پیشرفته خواهد شد.

- همچنین چای و قهوه بلافاصله پس از صرف غذا، اثر ممانعت کننده بر جذب آهن مواد غذایی دارد و از عوامل کاهش دهنده جذب آهن به شمار می آیند.

مصرف ناکافی سبزی ها و میوه ها: گسترش شهرنشینی و افزایش زمان سپری شده در خارج از منزل به دلیل مشغله کاری ، عدم اختصاص زمان لازم برای تهیه و آماده سازی سبزی های تازه ، استفاده از سبزی ها به صورت حرارت داده شده ، نگهداری میوه ها و سبزی ها در برودت زیاد به مدت طولانی و دریافت ناکافی میوه ها در طول روز، فرد را از تاثیر مهم و سودمند این گروه از مواد غذایی محروم کرده و آسیب پذیری فرد نسبت به ابتلا به انواع بیماری ها و سرطان افزایش می یابد. برخی از فواید استفاده کافی و مناسب از میوه ها و سبزی ها در زیر آمده است:

- پکتین موجود در سیب و جوی دو سر، با ترکیب با اسیدهای صفراوی در روده باعث کاهش بازجذب آنها در خون می شود.

- با کاهش تجمع کلسترول خون باعث کاهش اکسیداسیون آن شده و از میزان تولید پلاک و رسوب آن بر جدار رگ می کاهد.

- افزایش استفاده از کلسترول خون برای ساخت اسیدهای صفراوی و در نتیجه کاهش کلسترول خون.

- افزایش رشد باکتری های طبیعی روده و پیشگیری از رشد باکتری های بیماری زا.

- افزایش تعداد باکتری های مفید موجب ارتقای سطح ایمنی بدن ، تولید ویتامین هایی نظیر ویتامین K و ویتامین های گروه B می شود.

- اینولین موجود در پیاز، کنگر فرنگی ، ریشه کاسنی باعث افزایش جذب املاح بویژه کلسیم تا حد 20درصد می شود.

- ترکیب با درشت مغذی ها (هیدرات کربن ، پروتئین ، چربی ) و کاهش سرعت جذب آنها در نتیجه به تاخیر انداختن احساس گرسنگی .

- کاهش کالری دریافتی و کمک به کاهش وزن و کاهش چربی های خون.

- کاهش آنزیم های لیپوژنیک در کبد در نتیجه میزان تولید VLDL در کبد کاهش می یابد.

سبزی های رنگی (زرد و نارنجی) غنی از پیش سازهای ویتامین A بوده و اثر خاص آنها در افزایش سیستم ایمنی و حفاظت در برابر عفونت ها، نوسازی و ترمیم پوست و جدار مخاطی لوله گوارش ، دیواره سلولی و عروق خونی و عملکرد صحیح سیستم تولیدمثل به اثبات رسیده است و سبزی های سبز تیره و میوه ها بویژه مرکبات دارای ویتامین C بوده و نقش مهمی در افزایش استحکام پوست ، مو و لثه و پیشبرد ترمیم زخم و جلوگیری از فرسایش عروق خون دارند. استفاده مرتب و روزانه از این گروه مواد غذایی به میزان 3 5بار در روز موجب حفاظت بدن در برابر بیماری ها و انواع سرطان می شود.

مصرف ناکافی لبنیات: لبنیات (شیر، پنیر، ماست ، دوغ و کشک) منبع غنی پروتئین و کلسیم ، ویتامین A و روی هستند. در سال های اخیر کاهش میزان مصرف مواد لبنی در نتیجه عوامل متعدد، زمینه ساز بروز بیماری های مرتبط با کاهش دریافت ریزمغذی های نام برده شده است.

سرانه مصرف شیر در ایران 91 لیتر در سال برآورد شده است که یک سوم آن در مقایسه با اروپا با سرانه 300 لیتر است. از سوی دیگر، طبق آخرین آمار درخصوص سبد غذایی مصرفی ایرانیان ، مصرف لبنیات به ازای هر نفر روزانه 139 میلی لیتر است که فقط 38 میلی لیتر از این میزان را شیر تشکیل می دهد، در شرایطی که مصرف مطلوب لبنیات هر فرد باید روزانه 225 تا 240 گرم باشد.

براساس گزارش وضعیت عوامل خطر بیماری های غیرواگیر وزارت بهداشت ، تنها حدود 65درصد از افراد جامعه روزانه یک بار یا بیشتر لبنیات مصرف می کنند.

در حالی که 2 درصد ایرانی ها در طول هفته هیچ گونه لبنیاتی دریافت نمی کنند؛ این در حالی است که دریافت 3  الی 5 واحد لبنیات در روز ، این اثرات مثبت را در بدن می گذارد:

- تشکیل و حفظ بافت طبیعی استخوان ها و دندان ها

- سوخت و ساز طبیعی مواد غذایی در بدن

- کمک به خونسازی

- کمک به رشد و نمو طبیعی بدن

- تسریع در التیام و بهبود زخم ها

- کمک به انعقاد طبیعی خون

- عملکرد طبیعی قلب و عضلات بدن

- پیشگیری از پوکی استخوان در میانسالی

پوکی استخوان ، یکی از انواع بیماری هایی است که بر اثر کم مصرف کردن شیر و لبنیات بروز می کند. از سوی دیگر، میزان کم مصرف لبنیات بر سلامت دندان ها نیز آسیب شدید وارد می کند. به این نکته باید توجه داشت که تبعات و هزینه های ناشی از خدمات درمان سرپایی و بستری موارد آسیب دیده ، بسیار بیشتر از یارانه قابل تخصیص به شیر است.

آنچه ذکر شد، تنها اشاره ای بر گوشه ای از ناهنجاری های تغذیه ای جامعه شهری ماست . در حال حاضر، مصرف این گونه و بی توجهی افراد به آنچه به عنوان غذا دریافت می کنند، عاملی هشداردهنده در بروز عوارض مختلف ازجمله بیماری های گوارش است که بعد از بیماری های قلب و عروق ، به عنوان شایع ترین بیماری در کشور شناخته شده است . سرطان های دستگاه گوارش نیز قریب به 50درصد کل سرطان های کشور را تشکیل می دهند، پس لزوم برنامه ریزی برای آموزش و اطلاع رسانی بیشتر و گسترده تر به آحاد جامعه و بویژه زنان به عنوان ارکان تغذیه خانواده و درگیر کردن فعالانه آنها در به کارگیری آموزش های ارائه شده در راستای پیروی از الگوی صحیح تغذیه ای ، گامی موثر در بهبود کیفیت زندگی و نزدیک شدن به سبد غذایی استاندارد خواهد بود.

استفاده بی رویه نوشابه ها

معاونت سلامت وزارت بهداشت در گزارشی اعلام کرده است مصرف نوشابه در ایران 4برابر میانگین مصرف جهانی است . در حالی که متوسط مصرف سرانه نوشابه در جهان سالانه 10لیتر است ، این میزان در ایران به 42لیتر در سال می رسد و با وجود اعلام ممنوعیت مصرف نوشابه در ادارات دولتی و نیز توصیه به جایگزینی توت و کشمش به جای قند و شکر تاکنون آماری در زمینه کاهش مصرف قند و شکر ارائه نشده است.

باید به این نکته توجه داشت که نوشابه ها کالری و انرژی بالا و قند زیاد دارند و فاقد هر گونه املاح معدنی و ویتامین هستند. علاوه بر این از رنگ های مصنوعی در تهیه آن استفاده شده و وجود اسید فسفریک موجود در آنها در جذب کلسیم تداخل ایجاد می کند. آبمیوه های صنعتی نیز دارای مقدار زیادی قند علاوه بر قند مرتبط با میوه موجود در آن بوده و منجر به اضافه وزن و چاقی بخصوص در کودکان که تمایل بیشتری برای استفاده از آنها دارند، می شود. لذا بهترین نوع نوشیدنی ها، آبمیوه های خانگی (آب هویج ، آب پرتقال ، آب سیب و...)، شیر یا شیر موز و دوغ هستند.

میترا سادات میرسنجری
کارشناس ارشد رژیم درمانی