سینمای دور از تاریخ

۲۸ مرداد شاید خوش‌‌شانس 
شاید روز تاریخی ۲۸‌مرداد وکودتای آمریکایی - انگلیسی علیه دولت ملی، یکی از معدود وقایع تاریخی باشد که به تعداد انگشتان یک دست نمونه سینمایی و تلویزیونی در ایران دارد. هرچند بررسی این واقعه که اوج ضعف حاکمیت ایران در عصر پهلوی و جریان نفوذ آمریکایی را نشان می‌دهد، هنوزهم به‌درستی ترسیم نشده است.خرده‌روایاتی که در جریان ملی‌‌شدن صنعت نفت و در تابستان سال ۱۳۳۲ اتفاق افتاد، آن‌قدر زیاد است و در قالب داستان ورمان‌ها بررسی شده که می‌توان از آنها سوژه ساخت و ده‌ها فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی پیدا کرد؛ مثل «برادر انگلستان» علیرضا قزوه، «کودتا» یرواند آبراهامیان، «کارنامه مصدق» نادر شرمینی، «تیغ کهنه» محمدامیر یاراحمدی، «باغ‌های تسلا» پریسا رضا و خود کتاب «کودتا» که خاطرات کرمیت روزولت، فرمانده عملیات آژاکس در ایران است.
     
سرزمین مادری؛ یک روایت دقیق
شاید بهترین نمونه آثاری که به موضوع تاریخی کودتای ۲۸ مرداد پرداخته‌ است، سریال «سرزمین مادری» کمال تبریزی باشد که به‌تازگی پخش آن به پایان رسیده است. این سریال که روایتگرسرگذشت یک کودک در دل وقایع تاریخی ایران ازسال۱۳۲۰ تا ۱۳۵۹ و شروع جنگ تحمیلی است؛ نگاهی کلی به تاریخ معاصر ایران داردوبه‌عنوان نمونه کودتای۲۸مرداد را به‌عنوان یکی از گلوگاه‌های تاریخی در داستان رهی سرزمین مادری روایت می‌کند. نقش این کودتا در شکل‌گیری شخصیت رهی در کودکی و روحیه انقلابی که در بزرگسالی از خود نشان می‌دهد، دقیقا محصول این واقعه تاریخی است که آمریکایی‌ها با همراهی عوامل نفوذی و ضعف حاکمیت پهلوی در ایران اجرا کردند تا همچنان دست چپاول آنها بر سر سفره ملت ایران دراز باشد.
     
«عملیات آژاکس»؛ مستندی داستانی
اما مستقیم‌ترین شکل بیان روایت از کودتای ۲۸مرداد، فیلم تلویزیونی «عملیات آژاکس» به کارگردانی محمدرضا ورزی بود که تلاش می‌کرد در مستندی داستانی روایتی از این کودتا را در برابر مخاطبان قرار دهد. ورزی که پیش‌تر هم در سریال «معمای شاه» اشاراتی به دادگاه مصدق و کودتای ۲۸مرداد داشته در فیلم عملیات آژاکس روایتی دقیق‌تر ازاین واقعه تاریخی را روایت کرد.عملیات آژاکس برای روایت دقیق‌تر از کودتای ۲۸مرداد از بازسازی تصاویر و فیلم‌های به‌جا مانده از آن دوران و روزهای پیش از آن کمک گرفته و نوع روایت این فیلم، مستندگونه است.
     
خائن‌کشی و مصدقی در قامت قیصر
مسعود کیمیایی به‌عنوان یکی ازبزرگان سینمای ایران که هیچ‌گاه علاقه‌اش به محمد مصدق را پنهان نکرده درآخرین فیلم سینمایی خود «خائن‌کشی» که درقالب یک مینی‌سریال ازشبکه نمایش‌خانگی پخش شد،روایتی دراماتیک از مصدق و توطئه‌هایی را که پیرامون او شکل می‌گیرد، روایت می‌کند.کیمیایی در این اثر، گروهی رابه نمایندگی ازهمه مردم برگزیده تا درراه آرمان مصدق به او کمک کنند. گروهی که اتفاقا کم‌سن‌و‌سال هم نیستند، میان خودشان اختلاف وجود دارد و مشخص نیست از کجا حمایت می‌شوند. خائن‌کشی در دسته فیلم‌هایی قرار می‌گیردکه قصد داشته اززاویه‌دیدی متفاوت، کودتای۲۸مرداد را روایت کند و از ایثار سخن بگوید. 
     
شهرزاد؛ عاشقانه‌ای در دل خون
سریال نمایش‌خانگی «شهرزاد» هم روایتی از تاریخ دهه۳۰ شمسی ووقایع ملی‌شدن صنعت نفت است.موضوعی که درحقیقت در کنار تم عاشقانه آن‌قدر کم‌رنگ بود که کمتر کسی به یادمی‌آورد شخصیت فرهاد(مصطفی زمانی) به‌عنوان روزنامه‌نگار دراین سریال از طرفداران مصدق بودوحتی برای این موضوع به زندان هم می‌رود وبه‌واسطه بخشیدن عشق‌اش به بزرگ‌آقا (علی نصیریان) از مرگ و اعدام رهایی می‌یابد.
     
«آشوب» و خمودگی پس از کودتا
«آشوب» به کارگردانی کاظم راست‌گفتارهم یکی ازآثاری است که به‌طورغیرمستقیم به کودتای۲۸ مرداد پرداخته است.این فیلم بیشتر تلاش داردتاحس خفقان وخمودگی راکه همراه با کودتا درمیان مردم به‌ویژه روزنامه‌نگاران رواج پیدا کرد به‌نوعی نشان دهد و تبعات ملی‌شدن صنعت نفت را درهمین نکات خلاصه کند.
     
«بهشت تبهکاران» از روزنامه تا تئاتر
اما در سال‌های اخیر که توجه به موضوع روایت تاریخی از سوی سازمان سینمایی به‌عنوان یک الگو درآمده، باعث شد تا سال گذشته دو فیلم سینمایی با موضوع کودتای ۲۸مرداد در چهل‌و‌دومین جشنواره فیلم‌فجر به‌نمایش درآید که هنوز اکران‌عمومی نشده است.فیلم بهشت تبهکاران مسعود جعفری‌جوزانی یکی از آن آثار بود که به واقعه ۲۸ مرداد از خلال ترور احمد دهقان، مدیرمسئول روزنامه تهران مصور وتئاتر نصر،توسط حسن جعفری کارمندشرکت نفت می‌پردازد.این فیلم راوی شخصیت‌هایی درگیربا روزنامه، نوشتن و نقد فضای روز جامعه دارد. داستان از این قرار است که همزمان با جنبش ملی‌‌شدن صنعت نفت، حسن جعفری که کارمند شرکت نفت است، در دفاع از حقوق کارگران وملی‌شدن شرکت نفت،می‌نویسد وماجرای ترور احمد دهقان که او نیز سردبیر روزنامه است به‌هم گره می‌خورد.هرچندتمرکز فیلم نیزروی تاریخ سیاسی ملی‌شدن صنعت نفت نیست ومخاطب درفیلم با شخصیت‌هایی چون محمد مصدق یا حسین فاطمی روبه‌رو نمی‌شود اما حال و هوای آن دو را به‌خوبی حس می‌کند.
     
شاعرانه مثل «تابستان همان سال»
اما فیلم دیگری که هنوز اکران نشده فیلم «تابستان همان سال» اثر محمود کلاری است؛ فیلمی شاعرانه از حال‌و‌هوای سال‌های دهه ۳۰ که کمتر نشانی از موضوع تاریخی کودتای ۲۸ مرداد دارد. این فیلم درباره مشکلات یک خانواده بر سر دزدی است. تصویری که کلاری از دست‌و‌پنجه نرم‌کردن کودکان آن سال‌ها با مسائل آدم‌بزرگ‌ها منتقل می‌کند، قابل‌توجه است اما آنچه تقریبا در این داستان به‌خوبی نشان داده نمی‌شود سرنوشت چنین کودکانی است که زندگی‌شان با کودتای دولت آمریکایی در ایران گره خورده است.