گردش در دیار دوتـار

برخی از این اساتید همچون مرحوم حاج‌قربان سلیمانی؛ آخرین بخشی از نسل بخشی‌های شمال خراسان و مرحوم استاد حاج‌حسین یگانه؛ دوتارنواز پیشکسوت، تعداد انگشت‌شماری از هنرمندان سرشناس این خطه فرهنگی هستند که علاوه بر اهالی موسیقی، علاقه‌مندان فراوانی در میان مردم ایران و جهان دارند.

در این میان به‌جز هنرمندان آوازه‌خوان و دوتار نواز، هنرمندان دیگری هستند که باوجود آنکه ضلع‌سوم این هنر گوش‌نواز را شکل می‌دهند، اغلب ناشناس و گمنام هستند؛ هنرمندانی که حاصل سرپنجه‌های هنرمندشان، سازی است با صدای هوشبر و دلنشین که مهارت ساختن و نواختن آن در چهاردهمین اجلاس کمیته میراث بشری ناملموس یونسکو در کلمبیا به نام ایران در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

دوتار؛ این ساز پرسوز و گداز خراسان بزرگ، آذر۹۸ به ثبت جهانی رسید تا مهر تایید دیگری بر اصالت و قدمت یکی از دستاوردهای فاخر و ارزشمند میراث‌فرهنگی این سرزمین باشد، که این ساز و مهارت نواختنش فراتر از ویژگی‌های کالبدی یک ساز زهی و زخمه‌ای عادی است و نغمه‌ها و آواهایش روایتگر گوشه‌ای از زندگی و دغدغه‌ها و احساسات ناب اقوام ایرانی در گذر زمان بوده و هست.

در سفری که به قوچان، یکی از مراکز مهم دوتارسازی خراسان داشتیم، موفق به بازدید از یکی از کارگاه‌های فعال در این زمینه و گپ‌وگفتی با یکی از این هنرمندان دوتارساز این خطه پرآوازه شدیم.

چیزی که ابتدای ورود به قوچان بیش از هرچیزی نظر ما را به خود جلب کرد، طبیعت بکر و کوه‌های ستبر و زیبای اطراف این شهرستان بود؛ طبیعتی که به نظر می‌رسد یکی از دلایل تاثیرگذار در هنروری و هنرپروری این خطه و متجلی در روح آثار فاخر هنرمندانش باشد.

با ورود به شهر قوچان که بیشتر مردم آن را کردهای کرمانج تشکیل می‌دهند، با آن لهجه دلنشین کرمانجی، کارگاه‌های دوتارسازی هم یکی‌یکی رخ نشان می‌دادند.

خوشبختانه فرصت بازدید از یکی از آنها فراهم شد. رمضانعلی حسین پور، مالک یکی از همین دخمه‌های پرشور و شیرین بود که از ده سال پیش به‌طور حرفه‌ای و مستقل به ساخت دوتار مشغول‌شده و ما دقایقی همکلامش شدیم.

حسین‌پور با شور و عشق و علاقه از شغل خود برایمان سخن می‌گفت: دوتارسازی را همیشه دوست داشتم و خوشحالم امروز در این حرفه مشغولم. خوشبختانه در سال‌های اخیر استقبال از این ساز افزایش یافته و من هم تمام تلاشم را می‌کنم که سازی دست مشتریان بدهم که از آن راضی باشند و بتوانند سال‌ها با آن بهترین نغمه‌ها را بنوازند.

دوتارساز قوچانی به ما گفت که به جز برخی از هنرمندان بزرگ همچون استاد محمد یگانه که علاوه بر هنر دوتارنوازی تبحر خاصی هم در ساخت دوتار داشتند، دوتارنوازان بسیار دیگری هستند که گرچه برای عموم مردم شناخته شده نیستند اما هنر دستشان موردتوجه نوازندگان بسیاری است.

پای درس ریش‌ سفیدان

حسین پور توصیه‌ای هم برای هنردوستانی داشت که این روزها در فکر یادگیری مهارت ساخت دوتار هستند: این افراد باید دقت کنند که به اساتید پیشکسوت رجوع کنند و از علم و هنر آنها بهره‌مند شوند، چراکه برخی از فعالان جدید و جوان این حرفه گاه حتی به اصول اولیه و البته مهمی چون انتخاب چوب مناسب برای ساخت دوتار توجهی ندارند. درحالی که انتخاب چوب‌ساز بسیار مهم است؛ بهترین نوع چوب برای ساخت کاسه دوتار، چوب درخت شاتوت و توت است که هر چه سن بیشتری داشته باشد و خطوط روی چوب ریزتر باشد، ساز بهتری از دل آن بیرون می‌آید. خطوط ریز یکی از نشانه‌های مهم در انتخاب چوب برای ساخت ساز است. چوب مناسب برای دسته ساز دوتار هم از درخت زردآلو تهیه می‌شود.

دوتارسازهای عاشق محیط‌زیست

هنرمندان دوتار ساز شاید بیش از هر قشری حواسشان به طبیعت هست تا بهای تولد یک ساز خوش‌آهنگ، مرگ یک درخت نباشد و این روحیه لطیف طبیعی است که همه سروکار آنها با طبیعت و لطافت و روح هنر و زیبایی است: ما معمولا برای حفظ محیط‌زیست و طبیعت زیبای اطراف‌مان به باغداران و اطرافیان سفارش می‌کنیم درختانی را که خشک شده‌اند در اختیار ما قرار دهند و حتی به جای هر کدام از این درخت‌ها نیز نهال دیگری می‌کاریم.

مراحل ساخت دوتار

حسین پور پس از کمی گپ‌وگفت در کارگاه ما را به محل نگهداری کنده‌های درخت شاه‌توت می‌بَرد. آنجا کنده بزرگی را به چهار قسمت تقسیم‌کرده و سپس تکه‌ها را به محل کارگاه برمی‌گرداند. ابتدا یک تکه چوب بریده شده را روی زمین گذاشته و با اره‌برقی به اندازه و شکل مناسب برای قرارگیری روی دستگاه برش می‌دهد. در مرحله بعد با مداد روی چوب علامت می‌گذارد تا کاسه‌ ساز با دقت و ظرافت برش داده شود.

شکل اصلی کاسه پس از زحمت زیاد و دقت و حساسیت بسیار پدیدار می‌شود. آن‌طور که حسین‌پور می‌گوید ساخت یک دوتار به‌طور کامل حدود ۳تا۴ روز زمان می‌بَرد. پس از برش و آماده‌شدن کاسه و دسته ساز، سمباته‌کشی و تنظیم جای پرده‌ها با حساسیت انجام‌شده و مُهری که نام هنرمند بر آن حک‌شده، داغ می‌شود و روی کاسه ساز می‌نشیند. این مهر بهترین تبلیغ و معرف برای هنرمندی است که سازش ممکن است به هر نقطه‌ای از ایران و جهان سفر کند.

در محضر استاد یگانه

در ادامه سفر به قوچان فرصت گفت‌وگویی تلفنی با استاد عباس صحرایی شاهرودی؛ یکی از پیشکسوتان ساخت دوتار فراهم شد.

صحرایی هم علاوه بر ذکر یاد و نامی از هنرمندان پیشکسوتی چون عباسقلی رنجبر و حسین سنواتی از نحوه آشنایی خود با این حرفه هنری می‌گوید: از دوران جوانی به‌واسطه دیدن یکی از اقوام که دوتارنواز خوبی بود با این ساز و صدای آن آشنا شدم و پس از کسب تجربه در نجاری و همچنین ساخت چند ساز با استاد حسین یگانه آشنا شدم و این آشنایی باعث شد حدودی روش بی‌نظیر استاد یگانه در ساخت دوتار شمال‌خراسان را بیاموزم و در الگوی سازهای خود پیاده کنم.

استاد صحرایی ظرایفی را هم درخصوص ویژگی‌های یک دوتار خوب بازگو می‌کند که می‌تواند برای علاقه‌مندان در خرید دوتار راهنمای خوبی باشد: به‌طور معمول دوتار یک متر طول دارد. کاسه ساز دوتار بین ۳۵تا ۳۷سانتی‌متر و دسته آن بین ۶۰تا۷۰سانتی‌متر طول دارد. گرچه ضخامت کاسه سلیقه‌ای است اما تجربه نشان‌داده که صدای حاصل از نازک‌کردن بیش‌ازحد کاسه پس از مدت کوتاهی از بین می‌رود در حالی که کاسه‌های با ضخامت یک سانتی‌متر به مرور زمان کیفیت بهتری پیدا می‌کنند. فاصله بین پرده‌های دوتار شمال خراسان که ۱۱عدد است و در شهرهایی مانند شیروان، بجنورد، درگز و برخی دیگر شهرها متداول است در گذشته به شکل سنتی و گوشی یعنی از طریق گوش‌دادن تنظیم می‌شده است اما اکنون این کار با تیونر انجام می‌شود.

تورهای گردشگری پرساز و آواز

بازدید از کارگاه دوتارسازی در یک روز تقریبا پاییزی و گفتگو با هنرمندان این رشته که در ادامه حیات هنر و میراث گرانقدر دوتارنوازی خراسان نقشی کلیدی ایفا می‌کنند، برای ما تجربه‌ای جذاب و هیجان‌انگیز و ارزشمند بود. به نظر می‌رسد این تجربه برای سایر هموطنان‌مان هم جذاب و خوشایند باشد.

تجربه‌ای که می‌تواند با همت مسوولان ادارات ارشاد و میراث‌فرهنگی شهرهای دارنده این هنر منحصربه‌فرد و تاریخی ذیل مجموعه گردشگری قرار بگیرد و با ترتیب‌دادن بازدیدهای اینچنینی برای گردشگران از طرفی به رونق حوزه گردشگری و اقتصاد بومی منطقه کمک کرد و از طرف دیگر به معرفی هرچه بیشتر این هنر اصیل پرداخت.

سیمین دخت شاکری - ایران / روزنامه جام جم