قرن جدید خشکسالی

حالا اما کارشناسان این حوزه می‌گویند بارش‌ های سال ۱۴۰۰ از میزان متوسط معمول هم بسیار پایین‌تر است. اتفاقی که می‌تواند دلیلی بر ترک محل زندگی بسیاری باشد و جمعیت حاشیه‌نشین شهرهای بزرگ را پروارتر کند.

حتما که باید در انتظار زیان‌های ملموس در حوزه کشاورزی و کاهش محصولات آن هم باشیم. در گذشته اگر تصویری از تانکرهای آب‌رسانی به برخی مناطق ایران همچون یک پدیده تلقی می‌شد، این سال‌ها و با ادامه روند موجود این تصویر هم برای افکار عمومی آنقدر دیده خواهد شد که عادی باشد البته که تنها بارش‌ها ملاک این تصور تلخ نیست،‌ کاهش ذخیره برفی امسال نسبت به گذشته، پایین آمدن ذخیره آبی بسیاری از سدهای ایران، میزان افت آب‌ های زیرزمینی و به همراه آن موضوع نشست زمین در دشت‌های این سرزمین همه در کنار کاهش بارش‌های امسال نهیب می‌زند که آب، دغدغه تازه سال جدید است.

رکوردداران ترسالی

۳۴۸ میلی‌متر: این عدد میزان حجم بیشترین بارش در نیم قرن گذشته ایران است

سال آبی ۹۸-۹۷ اما بر خلاف سال پس از آن از پربارش‌ترین سال‌های یک دهه اخیر ایران بوده است. بارش‌های آن سال چنان چشمگیر بود که برخی کارشناسان آن را آغاز رویای دوره ترسالی ایران می‌دانستند.

هر چند خیلی زود این ادعا باطل شد و بارش‌های سالانه به همان روند کاهشی خود ادامه داد. اما سال مورد اشاره چقدر بارش داشت که باعث شکل گرفتن چنین ذهنیتی شده بود؟ بر اساس داده‌های شرکت مدیریت منابع آب ایران حجم بارش‌ها از ابتدای مهرماه ۹۷ تا ۳۱ شهریورماه ۹۸ در حوضه‌های آبریز اصلی به ۳۴۲ میلی‌متر رسید که نسبت به سال گذشته آن با ارتفاع ۱۷۱ میلی متری رشد ۱۰۰ درصدی و نسبت به دراز مدت ۵۰ ساله رشد ۳۸ درصدی داشته است.

به این مفهوم که میانگین ۳۴۲ میلی‌متر بارش در یک سال از متوسط بارش‌ها در یک بازه زمانی ۵۰ ساله هم ۳۸ درصد افزایش داشت. سال آبی ۹۸-۹۷ البته در فهرست پربارش‌ها نیم قرن مشترکا با سال آبی ۵۵-۵۴ در رتبه دوم قرار دارد.

سال آبی ۷۲-۷۱ با ثبت ۳۴۸ میلی متر همچنان پربارش‌ترین مقطع زمانی کشور در طی نیم قرن اخیر بوده است و پس از آن سال‌های ۵۵-۵۴ و ۹۸-۹۷ با ۳۴۲ میلی متر در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

میزان حجم سدها

۴۴ میزان خالی بودن سدها در سراسر کشور

تاثیر ابتدایی کم شدن نزولات و ریزش‌های جوی در میزان حجم آب سدها به چشم می‌آید. فقط در تهران بارش‌ها نسبت به سال گذشته ۲۴ درصد کاهش داشته که همین کاهش ۲۴درصدی نزولات جوی باعث شده سدهای تهران ۶۴ میلیون متر مکعب کاهش ذخیره داشته باشند.

این کاهش حجم آب سدها در کل ایران آنطور که وزارت نیرو اعلام کرده ۸ درصد است. تقی‌زاده خامسی، معاون آب و آبفای وزیر نیرو در میانه تعطیلات نوروز اعلام کرد حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور از ابتدای سال آبی جاری (مهر۱۳۹۹ تا انتهای شهریور۱۴۰۰) تا ۲۹ اسفند در حالی به ۲۸ میلیارد و ۶۲ میلیون متر مکعب رسیده است که پارسال در همین بازه زمانی ۳۱میلیارد و ۱۷ میلیون متر مکعب آب در مخازن سدها موجود بوده که نشان از کاهش ۸ درصدی دارد.

دومینوی کاهش درمورد سدها ادامه دارد چرا که میزان ورودیه آب به مخازن سدهای کشور هم نسبت به سال گذشته کاهش ۲۷ درصدی داشته است.

آمارهای منفی در رابطه سدهای کشور عجیب‌تر هم می‌شود وقتی بدانیم بر اساس آمار بهره‌برداری از سدهای مخزنی کشور تا ۲۲اسفندماه در سال آبی‌ ۱۳۹۹-۱۴۰۰ از مجموع ظرفیت مخازن سدها، ۵۶ درصد آنها پر است،‌ به این مفهوم که در حال حاضر ۴۴ درصد حجم سدهای کشور خالی است.

چند رودخانه خشکیده‌اند

۹۰ درصد توان انباشت آب دریاچه پریشان که از میان رفته است

رودخانه‌ها آرام آرام از طبیعت ایران حذف شده‌اند. گشتی در میان اخبار ده سال گذشته نشان از روند سریع خشکی رودخانه‌های ایران دارد، تراژدی خشکی زاینده‌رود به عنوان بزرگ‌ترین رود مرکزی ایران تنهایکی از تراژدی‌های آشنا و اخیر است. تنها چند سال پیش رودخانه کشکان یکی از سه رودخانه بزرگ لرستان و سیل‌خیزترین رودخانه این استان هم خشکید.

رودخانه کارون هم که زمانی پرآب‌ترین رود ایران بود امروز به سختی نفس می‌کشد. مرثیه دریاچه‌ها و تالاب‌ها پرسوزتر است. قصه دریاچه ارومیه که آشنای ‌همگان است، دریاچه هامون که روزی پس از دریاچه خزر و ارومیه سومین دریاچه بزرگ ایران بود از خشکسالی تبدیل به جزیره‌های کوچکی شده است.

دریاچه پریشان که بزرگ‌ترین و زیباترین دریاچه آب شیرین داخلی کشور محسوب می‌شد سال ۹۰ بیش از ۹۰ درصد توان انباشت آب خود را از دست داد. وضعیت تالاب انزلی بحرانی است و میزان خشکی‌های تالاب هورالعظیم از میزان آب درون تالاب پیشی گرفته است.

خشک‌ترین سال ایران

۹۶ در این سال، طی ۵۰ سال گذشته شاهد کم‌بارش‌ترین روزها بوده ‌ایم

ایران روی کمربند خشکسالی قرار گرفته و از منابع رطوبتی بسیار دور است. این جبر جغرافیایی به این مفهوم است که سامانه‌های باران‌آور زمانی به ایران می‌رسند که بخش بزرگی از رطوبت خود را از دست داده و توان کافی برای ایجاد بارش در بخش‌های مرکزی و شرقی ایران را ندارند.

سال گذشته هم با در نظر گرفتن مولفه میزان بارش‌ها یکی از سال‌های خشک ۵۰ سال اخیر بود. احد وظیفه کارشناس هواشناسی اما به جام‌جم می‌گوید سال پیش‌رو خشک‌تر هم خواهد بود و به قطع می‌توان گفت امسال بارش‌ها از میزان متوسط هر سال پایین‌تر است. اما در نیم قرن گذشته کدام سال صاحب رکورد خشکسالی بوده است؟ اسفند سال گذشته یعنی حدود یک ماه پیش رضا اردکانیان وزیر نیرو اعلام کرد: «سال ۹۶ تا ۹۷ خشک‌ترین سال آبی در ۵۰ سال اخیر کشور به شمار می‌رود.» اما نگاهی به داده‌های سازمان هواشناسی نشان می‌دهد سال آبی ۹۷-۹۶ در نیم قرن گذشته به لحاظ خشکسالی در رتبه چهل و هشتم قرار دارد و سال‌های خشک‌تر از آن هم وجود داشته است.

سال آبی ۹۶-۹۷ با ثبت ۱۷۱ میلی‌متر بارندگی رتبه ۴۸ بارش‌های نیم قرن اخیر را به خود اختصاص داده است. در ۵۰ سال اخیر فقط سال‌‌های آبی ۷۹- ۷۸ با ثبت ۱۵۶ میلی‌متر و سال آبی ۸۶-۸۷ با ثبت ۱۴۳ میلی‌متر بارندگی به مراتب وضع نامناسب‌تری را نسبت به سال آبی ۹۶ شاهد بوده ایم و در انتهای جدول بارندگی‌های نیم قرن اخیر کشور قرار گرفته‌اند. با این حساب عنوان خشک‌ترین سال آبی ایران با ثبت تنها ۱۴۳ میلی‌متر بارندگی تعلق می‌گیرد به سال آبی ۸۷-۸۶.

سال سخت آبی

۲۵ درصد میزان کاهش بارش‌های امسال نسبت به نرمال کشور

سال آبی اشاره به یک دوره دوازده ماهه برای سنجش میزان بارندگی در یک ناحیه دارد. به دلیل بارش‌های فصل پائیز و زمستان، سال آبی منطبق با سال رسمی نیست. به همین دلیل سال آبی عمدتا مشتمل بر دو سال بیان می‌شود که در آن نزولات جوی از ابتدای پاییز تا انتهای تابستان اندازه‌گیری می‌شوند. با این حساب پیش‌بینی در رابطه با سال آبی ۱۴۰۰ مربوط به نیمه‌دوم سال می‌شود.

اما اگر بخواهیم وضعیت امسال را در همین ماه‌های پیش‌رو بدانیم باید بگوییم آنچه تا به حال رخ‌داده امیدوارانه نیست.

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی به جام‌جم می‌گوید: جمع‌بندی ایستگاه‌های هواشناسی نشان می‌دهد که درحال حاضر بارش‌ها در کل کشور ۲۵ درصد کمتر از نرمال است. آنطور که او می‌گوید ما در حالی اکنون به میانه‌های سال آبی رسیده‌ایم که تاکنون فقط ۳۰‌درصد بارندگی سالانه برای تامین آب کشور را داشته‌ایم. از این‌رو ۷۰ درصد بارش سالانه با وجود گذشت نیمی از سال آبی هنوز تامین نشده و این مساله نگران‌کننده است.

احد وظیفه خروجی مدل‌های عددی دمای هوا در کشور را دلیل مهمی بر گمانه خود از وضعیت خشکسالی در سال جدید می‌داند و به ما می‌گوید: « با توجه به این شرایط کم بارشی فراگیر و خشکسالی گسترده در ایران دور از انتظار نیست.»

او با اشاره به این‌که طی دو هفته ابتدایی فروردین ماه در کل کشور تنها ۱۷ میلی‌متر بارش داشتیم که این میزان نسبت به میانگین بلند‌مدت کشور حدود ۸۵‌درصد کمتر است می‌گوید: «از طرفی نوروز بسیار کم بارشی داشتیم و از سوی دیگر بارش‌ها در زمستان ۹۹ نیز کمتر از حد نرمال بود و این مساله سبب شده‌است که در بسیاری از نقاط کشور با کم‌بارشی مواجه باشیم.»

میزان افت آب‌های زیر‌زمینی

۳۰۰ این عدد تعداد دشت‌های ممنوعه ایران ‌ است

منابع آب زیرزمینی منبع حیاتی مهمی در بسیاری از مناطق جهان از جمله ایران هستند. سفره‌های آب زیرزمینی، به‌عنوان یکی از مخازن ذخیره آب جهان، در حال از دست دادن ظرفیت‌های خود و خشک شدن است و این خشک شدن ذخایر آب زیرزمینی می‌تواند عواقب جدی، به‌خصوص در ایران ایجاد کند.

در دهه‌های پیش مطابق آمارها، کشور ما از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب منابع آب زیرزمینی برخوردار بود اما در ۲۰ سال گذشته منابع آب تجدیدشونده به ۱۱۰ میلیارد مترمکعب و در ۶ سال گذشته هم به کمتر از ۱۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.

بیش از ۳۰۰ دشت از ۶۰۹ دشت کشور حالا به عنوان «دشت ممنوعه» اعلام شده است که در آنها بیش از اندازه از سرمایه ذخیره راهبردی آب استفاده می‌شود و به همین دلیل، سالانه نزدیک به پنج میلیون متر مکعب بیلان منفی را شاهدیم؛ بخش عمده‌ای از این دشت‌ها در نواحی مرکزی و شرق ایران قرار دارند.

برداشت‌های بی‌رویه، حفر چاه‌های غیرمجاز، عدم نظارت کافی بر میزان برداشت‌های فراتر از میزان پروانه بهره‌برداری موجب افت سطح و کاهش کیفیت آب‌زیرزمینی، نشست زمین در تعدادی از دشت‌ها و پایین آمدن محسوس آبدهی چاه‌ها و در معرض نابودی شده قرار گرفتن تعدادی از آبخوان‌های کشور شده است.

همین حالا با وجود افزايش تعداد چاه‌ها در سال‌های اخير، توان آبدهی آن‌ها با روند نزولی همراه بوده است. همچنين آنطور که پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو قید کرده كيفيت منابع آبی كشور در برخی از دشت‌ها به ميزان قابل ملاحظه‌ای دچار تخريب شده‌ و شوری آنها افزايش يافته است.

تبعیدی‌های آب و هوا

۱.۸ درجه میزان گرم‌تر شدن هوای ایران طی ۳۰۰ سال گذشته

کاهش ذخیره آبی سدها و به دنبال آن کاهش آب شرب و قطعی آب شهرها پیامدهای نزدیک این خشکسالی است.

پیامدهای بلندمدت چنین پدیده‌هایی گاه هولناک‌تر این پیامدهای نزدیک است. قصه خشکسالی‌ها در طبیعت ایران و تداوم سال‌های کم بارش باعث غیرقابل سکونت شدن بسیاری از مناطق در ایران خواهد شد. اتفاقی که البته نشانه‌های آن شکل گرفته و به نوعی آغاز شده است.

رویدادهای زیست‌محیطی شدید مانند توفان، سیل، زلزله، سونامی و گردباد به‌واسطه رسانه‌ای شدن، توجه مردم را بیشتر جلب می‌کند، غافل از این‌که، این تغییرات تدریجی محیط‌زیست است که به احتمال زیاد در آینده عامل حرکت و جابه‌جایی مردم می‌شود.

به‌عنوان مثال، در طول ۳۰ سال گذشته، دو برابر افرادی که تحت تاثیر توفان‌ها بودند، درگیر خشکسالی شدند (۶.۱ میلیارد نفر در مقایسه با ۷۱۸ میلیون نفر). در این بین، گرمایش زمین هم به یکی از معضلات کنونی تبدیل شده و وضعیت ایران در این حوزه وخیم‌تر است. گزارش‌ها نشان می‌دهد دمای جهان از ۱۷۵۰ میلادی تاکنون ۱.۱ درجه بیشتر شده اما دمای ایران ۸/ ۱ درجه افزایش یافته که ۵/ ۱ برابر متوسط افزایش دمای جهان است.

میثم اسماعیلی - جامعه / روزنامه جام جم