لمس دانش در 5 پرده

شبیه‌سازی محیط زندگی برخی موجودات زنده و شبیه‌سازی منظره زمین و آسمان می‌توانند فضاهای جالب و آموزنده‌ای به وجود آورند تا افراد در فرصت مناسب و با امنیت کافی با این فضاها و شرایط زندگی آشنا شوند. علاوه بر این،چنین مکان‌هایی می‌توانند به درک بهتر کودکان از علوم مختلف کمک کنند. بسیاری از این فضاهای آموزشی در مکان‌های گردشگری قرار گرفته‌اند و افراد می‌توانند در سفرهای تفریحی نیز فرصتی را به بازدید از این فضاها اختصاص دهند.

نمایی از آسمان در زمین

آسمان‌نماها یا پلانتاریوم‌ها (Planetarium) در سراسر جهان معمولا به منظور آموزش نجوم در اوقات فراغت دانش‌آموزان، دانشجویان یا خانواده‌ها ساخته می‌شوند. هدف اصلی آنها نشان دادن زیبایی‌های آسمان شب و شبیه‌سازی منظره آسمان در گنبد آسمان‌نماست.

ویژگی غالب آسمان‌نماها سقف گنبدی‌شکل و پروژکتور ویژه‌ای است که تصویر منظره آسمان را روی سقف گنبدی نمایش می‌دهد. منظره آسمان به این شکل در آسمان‌نما شبیه‌سازی می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند نحوه حرکت ستاره‌ها و سیاره‌ها را در آسمان بخوبی درک کنند. آسمان‌نماها با توجه به عرض جغرافیایی شهری که در آن قرار دارند، منظره متفاوتی از آسمان را نشان می‌دهند. این به دلیل آن است که موقعیت ستاره‌ها و صورت‌های فلکی در عرض‌های جغرافیایی مختلف، متفاوت بوده و ساعت طلوع و غروب اجرام آسمان به زمان و مکان رصد آنها بستگی دارد. نخستین بار یونانی‌ها حلقه‌هایی برای پیش‌بینی حرکت خورشید و ماه و سیاره‌ها در آسمان ساختند که آنها را به دستگاه‌های ابتدایی آسمان‌نما نسبت می‌دهند. اما قدیمی‌ترین آسمان‌نماهایی که هنوز به کار خود ادامه می‌دهند به اواسط قرن هجدهم میلادی مربوط هستند. ساختمان و گنبد این آسمان‌نماها بسیار قدیمی، اما از تجهیزات جدید برای نمایش منظره آسمان در آنها استفاده می‌شود. گنبدهای آسمان‌نما از سه تا 35 متر ارتفاع دارند و بزرگ‌ترین آنها برای 500 نفر گنجایش دارد. نمونه‌های قابل حمل آسمان‌نما هم وجود دارد که معمولا به صورت بادی است و برای آموزش دانش‌آموزان و دانشجویان به مراکز علمی برده می‌شود.

معمولا در ساختمان آسمان‌نماها موزه‌های علوم یا موزه‌ای از آثار تاریخی نیز وجود دارد که از برنامه‌های جانبی این مراکز به شمار می‌رود. آسمان‌نمای گنبد مینا در پارک آب و آتش تهران از آسمان‌نماهایی است که علاوه بر شبیه‌سازی منظره آسمان، فیلم‌های سه‌بعدی درباره موضوعات علمی به نمایش می‌گذارد و عموم مردم می‌توانند از آن بازدید کنند.

کره‌ای به وسعت یک ساختمان

مپاریوم (Mapparium) مراکزی هستند که نمای سه‌بعدی از انواع نقشه‌ها را به نمایش می‌گذارند. در نقشه‌های تختی که به نمایش گذاشته می‌شود، اندازه واقعی کشورهای مختلف مشخص نمی‌شود. بنابراین اگر کسی بخواهد تصور دقیق‌تری از شکل قاره‌ها و کشورهای جهان داشته باشد، مپاریوم انتخاب مناسبی است. در مپاریوم کافی است فرد در مرکز کره‌ای که به شکل نقشه جهان طراحی شده قرار گیرد و جهان را نگاه کند. همچنین مپاریوم چگونگی تغییرات جغرافیایی به وجود آمده در جهان را به نمایش می‌گذارد.

اولین مپاریوم سال 1314/ 1935 ساخته شد و هدف اصلی، نمایش نقشه جهان در یک کره جغرافیایی و شبیه‌سازی شکل واقعی زمین بود. به همین دلیل طراحی مپاریوم روی شیشه‌های مقعری به شکل معکوس انجام می‌شود تا مخاطب تصویر را مثل آینه درست ببیند و زاویه و فاصله کشورها نسبت به هم رعایت شود. در مپاریوم از لامپ‌های ال‌ای‌دی استفاده می‌شود و نقشه‌ها قابلیت نمایش 16 میلیون رنگ را دارند.

یکی از ویژگی‌های جالب مپاریوم این است که بازدیدکننده‌ها بخوبی درک می‌کنند که مثلا چرا هواپیما برای رفتن از قاره آسیا به قاره آمریکا از بالای قطب شمال زمین پرواز می‌کند.

آلبومی برای گیاهان

هرباریوم (Herbarium) در واقع نوعی گلخانه است برای حفاظت مجموعه‌ای از گونه‌های گیاهی که برای آموزش یا پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرند. این مجموعه گاهی قسمتی از یک موسسه علمی ـ آموزشی و گاهی ساختمانی مستقل پر از انواع گیاه است. نمونه‌های مختلف گونه‌های گیاهی ممکن است همه گیاه یا فقط بخشی از آن را در برگیرد. در هرباریوم بعضی از گونه‌ها روی کاغذ چسبیده می‌شوند، بعضی داخل جعبه نگهداری می‌شوند و تعدادی هم برای جلوگیری از پوسیده شدن درون الکل یا مواد نگهدارنده دیگر قرار داده می‌شوند.

واژه هرباریوم اولین بار در کتاب‌هایی استفاده می‌شد که مجموعه‌ای از گیاهان خشک‌شده در آن جمع‌آوری شده بود و در واقع یک باغ خشک بود. نخستین هرباریوم که به جمع‌آوری گیاهان دارویی اختصاص داشت، ابتدای قرن هجدهم میلادی ساخته شده است و باعث ماندگار شدن بیش از هزار گونه گیاهی شد که ممکن است امروز پراکندگی آنها تغییر پیدا کرده باشد یا دیگر وجود نداشته باشند. نمونه‌هایی که در هرباریوم نگهداری می‌شوند معمولا نماینده‌هایی از گونه‌های مرجع هستند. امروزه کلکسیون گیاهان به هزاران گونه در ابعاد مختلف که از سراسر جهان جمع‌آوری شده، می‌رسد.

مهم‌ترین هدف ساخت هرباریوم آموزش است. اما در کنار آن شناخت نحوه پراکندگی گیاهان در مناطق مختلف، نحوه گرده‌افشانی، تغییر اندازه و ویژگی‌های دیگر آنها در چند نسل، شناسایی گونه‌های مهاجم هر منطقه و تشخیص اولویت حفاظتی از گونه‌های در خطر انقراض ازجمله اهدافی است که در یک هرباریوم تحقق پیدا می‌کند. ساخت هرباریوم در فضاهای آموزشی و تحقیقاتی باعث افزایش اطلاعات تاریخی محققان و دانشجویان از انواع گیاهان و شناخت ژنتیک گونه‌های مختلف در طول زمان می‌شود. حتی محققان محیط‌زیست از این گیاهان برای مطالعه تاثیر تغییرات آب و هوایی در مناطق مختلف استفاده می‌کنند.

هرباریوم‌ها در بیشتر دانشکده‌های زیست‌شناسی و کشاورزی دانشگاه‌های کشور هستند و برخی مواقع امکان بازدید از آنها برای مردم علاقه‌مند نیز وجود دارد.

تونلی در زیستگاه آبزیان

بسیاری از افراد آکواریوم‌ها (Aquarium) را محل زندگی انواع ماهی‌ها می‌دانند، اما آکواریوم‌ محلی برای سکونت انواع موجودات آبزی است. در آکواریوم انواع دوزیست‌ها، پستانداران دریایی و حتی گونه‌هایی از گیاهان آبزی نگهداری می‌شوند. در واقع در آکواریوم همه اکوسیستم زیر آب شبیه‌سازی می‌شود و گونه‌های متنوع آبزی در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. آکواریوم‌ها به دلیل استقبال فراوان از آنها در بسیاری از اماکن گردشگری شهرهای مختلف ساخته می‌شوند و افراد می‌توانند با عبور از تونلی شیشه‌ای که از میان آکواریوم می‌گذرد، زندگی موجودات زیر آب را بدون ورود به محدوده امن زندگی آنها ببینند. نخستین آکواریوم سال 1232/ 1853 در باغ وحش لندن ساخته شد. اما امروزه آکواریوم‌ها معمولا جایی خارج از باغ وحش و جداگانه ساخته می‌شوند. به دلیل علاقه مردم به ماهی‌ها و تمیز بودن فضای آکواریوم، نصب آنها در خانه‌ها هم رایج است. تنظیم اکسیژن موجود در آب برای زیست موجودات آبزی مهم‌ترین بخش نگهداری یک آکواریوم است. همچنین موجوداتی که رشد آنها بیش از حد می‌شود، باید از آکواریوم خارج شوند یا فضای کافی برای رشد آنها فراهم شود. در آکواریوم‌‌های بزرگ نحوه تصفیه آب، میزان اکسیژن و نیتروژن و عناصر دیگر موجود در آب و چگونگی انتخاب گونه‌های مختلف در یک زیستگاه اهمیت بسیاری دارد. آکواریم‌های خانگی می‌توانند مجموعه‌ای از گیاه، ماهی، مرجان‌ها سنگ و چوب باشند که فضایی طبیعی برای موجودات زنده و محیط زیبایی برای محل زندگی باشند.

ورود به زیستگاه خزندگان در امنیت کامل

رپتیلاریوم (Reptilarium) مجموعه‌ای برای نگهداری از خزندگان زنده است. این نوع مجموعه‌ها معمولا برای آموزش و آشنایی مردم با خزندگان از نزدیک طراحی شده است. در این مراکز حتی گونه‌هایی از خزندگان سمی در مناطق حفاظت‌شده نگهداری می‌شوند. رپتیلاریوم‌ها ممکن است مجموعه‌ای مستقل یا بخشی از باغ وحش باشند. در ایران این مجموعه‌ها معمولا بخشی از باغ‌وحش شهرها هستند. بسیاری از خزنده‌های رپتیلاریوم هر شهر از خانه‌ها، حیاط‌ها یا مناطق پرجمعیت جمع‌آوری می‌شوند تا هم زندگی آنها تهدید نشود و هم مزاحمتی برای افراد ایجاد نشود. بسیاری از خزندگان نیز در نهایت به مناطق غیرمسکونی منتقل می‌شوند. رپتیلاریوم‌های زیرمجموعه باغ وحش قدمتی به ‌اندازه قدیمی‌ترین باغ وحش‌های دنیا دارند، اما رپتیلاریوم‌های مستقل حدود 30 سال است ساخته شده‌اند.

رپتیلاریوم‌ها مکان مناسبی برای آشنایی کسانی است که حس خوبی از دیدن خزندگان در محیط زندگی خود ندارند. هنگامی که خزندگان در مکانی با هوا، نور و شرایط حیات مناسب خود زندگی کنند، بازدیدکننده هم احساس خطر نمی‌کند و از نزدیک فرصت آشنا شدن و در مواردی لمس خزندگان مختلف را خواهد داشت.

مزرعه و پارک پرورش کروکودیل در قشم از نمونه‌های رپتیلاریوم در ایران است که اختصاص به کروکودیل‌ها دارد. این پارک علاوه بر نگهداری و پرورش کروکودیل‌ها برای عموم قابل بازدید است و افراد از نزدیک و در محیطی امن با این خزندگان آشنا می‌شوند.

سپیده شعرباف