استاد مسلم تیپ‌سازی

شوربختانه در چند سال گذشته، تیپ‌های خلق شده آن‌قدر دستمالی و تکرار شد که تیپ‌سازی به نوعی مترادف شد با به کلیشه‌ زدن و از روی دست دیگران دیدن و از حاصل دسترنج‌شان خوردن. به تعبیری دیگر، بازیگرانی که تیپ بازی می‌‌کنند گویا خلاقیت ندارند و نقش را در ظرف و فرمولی مشخص می‌ریزند و یک نتیجه تکراری و از پیش معلوم را به مخاطب ارائه می‌کنند. شاید مقصر اصلی در پیدایش چنین شائبه گاه به حقیقت نزدیک شده، بازیگرانی بودند که تیپ‌سازی را با راحت‌خوری اشتباه گرفته و همه نقش‌هایشان را بر مبنای قالب‌ها و شمایل ارائه شده از سوی دیگر هنرپیشه‌ها در گذشته‌های نه چندان دور به مخاطبان امروزی‌شان عرضه می‌داشتند. با همه این حرف‌ها، تیپ‌سازی اگر خلاقانه و مبتکرانه باشد یک کنش هنرمندانه است که متخصص و کارشناس خود را می‌طلبد.

یکی از شاخص‌ترین بازیگران تیپ‌ساز چه در تلویزیون و چه در سینما، بی‌گمان رضا شفیعی‌جم است؛ بازیگری که استاد تیپ‌سازی است و شخصیت‌های ماندگاری را خلق کرده بر همین اساس. تیپ‌های ماندگار و متفاوت او در سریال‌هایی همچون نقطه‌چین، جایزه بزرگ، باغ مظفر، پیامک از دیار باقی و در چشم باد و فیلم‌هایی مانند ارتفاع پست و مرد عوضی همچنان برای مخاطبان قاب جادویی و هنر هفتم خاطره‌انگیز و به یاد ماندنی است.

قضا را ببین، شبکه‌ آی فیلم سریال جایزه بزرگ او را همین اواخر روی آنتن داشت و در حال حاضر هم در چشم باد را هر شب پخش می‌کند. مروری هر چند گذرا بر نقش‌آفرینی‌های تیپ‌گونه شفیعی‌جم در آثار یاد شده بخوبی توانمندی و خلاقیت‌های غیرقابل انکارش را عیان خواهد کرد.

شفیعی‌جم در جایزه بزرگ، کامبیز باقی بود؛ جوانی لاف‌زن اما بامزه و در نهایت مهربان و خوش‌قلب که آمده بود حق خواهرش را بازستاند و به تعبیر خودش از گلوی این و آن بیرون بکشد. بماند که خود در میانه راه دلباخته ملیحه شد و راه عاشقی در پیش گرفت. یکی از نقاط قوت بازی شفیعی‌جم در خدمت نقش قرار دادن همه اجزای بدن و بخصوص میمیک صورت است. صدا و لحن را هم به این فهرست اضافه کنید. چهره شفیعی‌جم هم از آن نوع چهره‌هایی است که اغلب گریم‌ها خوب رویش می‌نشیند و جان می‌گیرد. او غالبا به شکل هوشمندانه‌ای اضافه وزن مشهودش را هم در خدمت نقش قرار داده و به نوعی بر شخصیت نمایشی تحمیل می‌کند. اغراق نیست این ادعا که بازی او در سریال در چشم باد و در نقش رضا قلی‌خان بی‌نظیر و حتی یک الگوست. شفیعی‌جم آنچنان در قالب این تاجر شوخ و شنگ با مختصات رفتاری کم و بیش زن‌مآبانه فرو رفته که گویا خودش هزار سال رضا قلی‌خان بوده است.

باز به تیپ‌آفرینی‌های شاخص او می‌توان به باغ مظفر مهران مدیری اشاره کرد در قالب شخصیت قل مراد. قل مراد تازه از راه رسیده‌ای بود در ظاهر ساده‌دل و دورمانده از تمدن، اما در باطن بشدت زیرک و حواس‌جمع. نقش کیوون در شب‌های برره را هم البته باید به فهرست تیپ‌سازی‌های شفیعی‌جم افزود. باز هم هست؛ کامبیز باقی سریال پیامک از دیار باقی، بامشاد مجموعه نقطه‌چین و حامد سریال چارخونه.

این نوشتار ابتر خواهد ماند اگر یادی نشود از تیپ‌آفرینی‌های بی‌نقص رضا شفیعی‌جم در فیلم‌های سینمایی و بخصوص دو اثر متعلق به محمدرضا هنرمند و ابراهیم حاتمی‌کیا؛ مرد عوضی و ارتفاع پست. شفیعی‌جم در مرد عوضی نقش دستیار یک پزشک و متخصص جراحی زیبایی را بازی می‌کرد و اندام و اجزای عاریه‌ای‌اش نشان می‌داد به نوعی یک نمونه زنده از کار دکتر است. جالب آ‌ن‌که این شخصیت اصلا دیالوگ نداشت و همه بار کار بر دوش حرکات چشم و سایر اجزای صورت بازیگر هوار شده بود. شفیعی‌جم با حرکت مداوم در پشت سر دکتر، دیالوگ‌های جاری شده از زبان او را به شکل پانتومیم و آن هم فقط با اجزای صورتش اجرا می‌کرد.

نمونه دیگر، بازی او در فیلم ارتفاع پست است در قالب کارگری ساده و ساده‌دل که به عشق کار و زندگی بهتر به دوستش ملحق شده است. برخی از لحظات بازی شفیعی‌جم در این فیلم و بویژه رقص بندری‌اش در هواپیما همچنان برای مخاطبان هنر هفتم جذاب و خاطره‌برانگیز است.

همه نقاط قوت را گفتیم. بد نیست به نقص و نقصانی هم اشاره کنیم. شفیعی‌جم در سه چهار سال اخیر به نوعی در ورطه کلیشه افتاده و با انتخاب‌های غالبا نادرست، فقط خود را تکرار کرده است. حیف است هنرمندی مانند او با این حجم از قابلیت و توانایی خود را در چنبره تکرار بیندازد و دوستداران و هوادارانش را یکسره دلزده و ملول کند. رضا شفیعی‌جم، بازیگر خوبی است و استاد مسلم در تیپ‌سازی، بی‌گمان.

محسن محمدی

رادیو و تلویزیون