زندگی در سایه ذکر خدا

حتی اگر رسالتش از ابتدا این نبوده نباشد، حالا تسبیح به یکی از حلقه‌های ساده و پرطرفدار ارتباط با خدا تبدیل شده است. حلقه‌ای که جایگاهش را از گذشته تا امروز، در سبک زندگی دینی ما حفظ کرده. همین است که این دانه‌های کوچک به نخ کشیده شده، هنوز هم طرفدار دارد و بازار خرید و فروش‌شان مخصوصا در شهرهای مذهبی، داغ است. دقیقا به همین دلیل، تسبیح و مهر و جانماز پای ثابت سوغاتی‌هایی است که زوار اماکن متبرکه باخودشان برای دوستان و آشنایان به ارمغان می‌آورند؛ سوغاتی‌هایی که حکایت از رابطه‌ای محکم دارند؛ رابطه‌ای بین دین، زیارت و تسبیح.

تسبیح ازگذشته تا امروز

«مجموعه‌ای از مهره‌هایی گرد از گِل پخته یا سنگ‌های رنگین که به رشته می‌کشند تا بدان شمار سبحان‌گویی و دیگر ذکرها را نگاه دارند.» این تعریفی است که در لغتنامه دهخدا در مقابل کلمه تسبیح نوشته شده است، اما برای درک عمیق‌تر معنی این کلمه پنج حرفی، جست‌وجوی لغتنامه بی‌فایده است، باید دل‌ها را جست‌وجو کنیم دل‌هایی که گواهی می‌دهند به سبحان‌الله؛ پاک و منزه بودن خداوند از هر عیب و نقص. حمد و تسبیحی که فقط مختص انسان‌ها نیست. این را حجت‌الاسلام علیرضا سلیمی هم تائید می‌کند. این نماینده مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با ما به یک آیه آشنا اشاره می‌کند: به «سبح لله ما فی السماوات والأرض... آنچه در آسمان و زمین است همه تسبیح‌گوی خداست.»

حجت‌الاسلام سلیمی با اشاره به این موضوع که براساس نص صریح قرآن همه موجودات تسبیح‌گوی پروردگارند، می‌گوید: از آنجا که انسان اشرف مخلوقات است باید نسبت به عبادت و تسبیح در مقابل خدای متعال به صورت ویژه اقدام کند، اما لازم نیست حتما در مکان و زمان خاصی این حمد و تسبیح را انجام بدهد و در هر حال و هر جا و هر حالتی می‌تواند تسبیح‌گوی باشد. حجت‌الاسلام سلیمی در ادامه می‌گوید: طبق اسناد و روایات تاریخی هم، اولین کسی که تسبیح درست کرد حضرت فاطمه زهرا(س) بود. حضرت زهرا از نخستین کسانی بود که از تسبیح استفاده می‌کرد و برای تسبیحات پس از نماز، رشته‌ای نخ پشمی که ۳۴ گره داشت، به کار می‌برد، بعدها از خاک مزار حمزه عموی پیامبر(ص) تسبیحی گلین ساخت. شیعیان نیز به پیروی از حضرت زهرا(س) برای تبرک، از تربت کربلا، مقتل حسین بن علی(ع)، تسبیح می‌سازند که به «‌تسبیح تربت‌» یا «‌تسبیح کربلایی» معروف است.

گشتی در بازار فروش تسبیح

تسبیح تربت را اگرچه این روزها بسیاری از زائران اربعین حسینی با خودشان از کربلا سوغات آورده‌اند، اما می‌توان بین تسبیح‌های رنگارنگی هم که به ردیف کنار هم در مغازه‌های کوچک و بزرگ تسبیح‌فروشی آویزان شده‌اند، پیدا کرد. تسبیح‌هایی که با جنس‌های مختلف ساخته می‌شوند و همین تنوع ساختاری، باعث تنوع قیمتشان هم شده است. ما برای دیدن تسبیح‌های مختلف سری زدیم به پاساژ مهستان تهران؛ اولین و تنها بازار تولید، فروش و عرضه محصولات مذهبی، فرهنگی و ملی و بین پرچم‌ها و شال‌های سبزرنگ و سربند‌های یاحسین و یازهرا و سی دی‌های مذهبی، دنبال تسبیح گشتیم. حاج غلامرضا محمودی را در یکی از همین مغازه‌ها پیدا کردیم. حاجی پلاک خادم الزهرا به سینه داشت و معتقد بود بدون وضو نباید در این مغازه‌ها را باز کرد. تسبیح‌های مغازه حاجی پشت ویترین زیر نور خوشرنگ چراغ‌ها، به ردیف کنار هم آویزان شده بودند. بینشان هم تسبیح گلی بود، هم عقیق و شاه‌مقصود معروف افغانی، هم دّر نجف، هم جید سبز 33 دانه‌ای. کنار این تسبیح‌ها تسبیح‌های ظریف و رنگارنگ چینی هم جا خوش کرده بودند. حاجی اما می‌گفت: این تسبیح‌های چینی خیلی طرفدار ندارند و کمتر مسلمان معتقدی است که از آنها برای ذکر گفتن استفاده کند چراکه خیلی‌ها معتقدند ذکر گفتن با وسیله‌ای که توسط غیرمذهبی‌ها ساخته شده جایز نیست. شاهد حرف‌های حاج غلامرضا، وقتی ما آنجا بودیم از راه رسید. زن جوانی که نذر داشت 40 تسبیح به مسجد محله‌اش هدیه کند. زن چند دقیقه‌ای جلوی تسبیح‌ها ایستاد و آخر سر با جید‌های 33 دانه‌ای که کار دست هنرمندان قمی بود، راهی خانه شد. زن جوان می‌گفت بدون وضو دست به تسبیح نمی‌زند و دوست ندارد دست افراد بی‌وضو هم به تسبیح او خورده باشد.

فخرفروشی با تسبیح‌های گرانقیمت

از حاجی درباره قیمت گران‌ترین تسبیح که پرسیدیم به نکته جالبی اشاره کرد: بعضی تسبیح‌ها در بازار قیمت بالایی دارند و این قیمت بالا هم به خاطر قدمتشان است. یعنی خواهان زیادی دارند چون در دست مومنان زیادی چرخیده‌اند و با آنها ذکر‌های زیادی گفته شده است. حکایت این تسبیح‌ها جداست، اما تسبیح‌هایی هم هستند که به خاطر جنسشان قیمت زیادی دارند؛ ‌مثلا از نقره، طلا یا سنگ‌های قیمتی ساخته شده‌اند.

این تسبیح‌های گرانقیمت به گفته حجت‌الاسلام سلیمی، خود به وسیله غفلت و فخرفروشی تبدیل شده‌اند: «مسلمانان از این جهت از تسبیح استفاده می‌کنند که در ذکر گفتن به اشتباه نیفتند، برای این که از غفلت خارج شوند، اما متاسفانه خود تسبیح گاهی اوقات منشاء اشتباه و دوری از خدا می‌شود.» حجت‌الاسلام سلیمی با اشاره به این موضوع می‌گوید: متاسفانه این روزها بعضی تسبیح‌های گرانقیمت در بازار دیده می‌شوند که هیچ سنخیتی بین آنها و عبادت خالص وجود ندارد و نشان می‌دهد در همین موضوع هم باید فرهنگسازی کنیم چراکه تسبیح از قدیم ساده بود، یا با تربت کربلا ساخته می‌شد یا دانه‌های خرما. در حقیقت این تسبیح ساده است که می‌تواند آن حضور قلب واقعی را در انسان تقویت کند والا ذکر گفتن با تسبیح‌های چند میلیونی، انسان را بیشتر به سمت غفلت از خدای متعال سوق می‌دهد.

تمرکز حواس با تسبیح‌های تزئینی

20 تا 30 درصد تسبیح‌های کشورمان چینی هستند. این را رئیس اتحادیه صنف خرازی و لوازم ورزشی مشهد به ما می‌گوید. اتحادیه‌ای که صنف مهر و تسبیح را هم شامل می‌شود. سیدمرتضی تحقیقی با اشاره به این موضوع می‌گوید: تسبیح‌های چینی به صورت فله‌ای به کشور وارد می‌شود. هم 33 دانه‌اند، هم 60 دانه و 50 دانه و به خاطر همین خیلی برای ذکر گفتن استفاده نمی‌شوند و بیشتر جنبه تزئینی دارند. همین جنبه تزئینی البته دلیلی است که تسبیح را محبوب گروه‌ها و سنین مختلف هم کرده است و با این که ذکر گفتن اولین کارکردی است که از تسبیح به ذهن خیلی‌ها می‌رسد، اما خیلی‌ها هم تسبیح به دست می‌گیرند تا به آرامش برسند، تمرکز حواس پیدا کنند و البته دست از تیک‌های خاصشان بردارند. برای باور این موضوع کافی است یک روز در یک جمع نگاهی به افراد تسبیح به دست بیندازید، حرکت دانه‌های تسبیح را در دست آنها دنبال کنید و به اعتماد و آرامشی که تسبیح به آنها می‌دهد پی ببرید.

مینا مولایی