کعبه در قاب دوربین...

مراسم و مناسک حج یکی از مهم‌ترین مراسم مذهبی در دین مبین اسلام به‌شمار می‌آید. مراسمی که مسلمانان را از سراسر دنیا در زمانی خاص در یک مکان مقدس دور هم جمع کرده و با نیروی عظیم الهی به عبادت به درگاه خداوند می‌پردازند. مراسمی که امسال و در روز عرفه و عید قربان با فاجعه تلخ منا همراه شد. این مناسک سالانه میلیون‌ها زائر مسلمان را از ملل و اقشار مختلف به سوی خانه خدا می‌کشاند تا همه فارغ از هر آنچه هستند یا بوده‌اند با لباس‌های احرام و عاری از هر دلبستگی مادی فقط خداوند یکتا را عبادت کنند.

نکته قابل ذکر اینجاست که چنین مراسم حائز اهمیت و بزرگی در دین اسلام می‌تواند و باید به‌عنوان یکی از موضوعات اصلی سینمای اسلامی و تولیدات کشورهای مسلمان تبدیل به آثاری قابل تعمق شود، اتفاقی که البته شاید به دلیل بزرگی و تقدسی که این مراسم دارد کمتر روی پرده نقره‌ای یا روی صفحه تلویزیون به صورت جامع و کامل به تصویر کشیده شده است.

در این میان و مانند بسیاری دیگر از اتفاقات و رویدادهای مهم اسلامی، ایرانیان همواره در میان پرچمداران و پیشروها قرار داشته‌اند و جالب است که بدانیم سهم سینمای ایران برای به تصویر کشیدن مراسم مهم حج و حضور در خانه خدا نسبت به دیگر کشورهای مسلمان سهمی قابل توجه‌تر به‌شمار می‌آید، هر چند در این بین سینمای مستند بنا به دلایل بسیار از سینمای داستانی به‌مراتب جلوتر است.

در دهه 40 هجری شمسی نمایش یک فیلم مستند در سینماهای ایران موجب شگفتی علاقه‌مندان و سینمادوستان شد، زیرا این فیلم نسبت به آنچه سالن‌های سینما در آن دوران نمایش می‌دادند و نسبت به جریان‌های اصلی و فرعی سینما متفاوت بود و باعث شد کسانی که تا آن زمان به دلایل گوناگون فرهنگی و اعتقادی به سینما نمی‌رفتند نیز به سالن‌های تاریک رفته و مقابل پرده نقره‌ای بنشینند. این فیلم «خانه خدا» نام داشت که توسط گروهی از فیلمسازان تجربی آن زمان و شخصی چون جلال مقدم ساخته شده بود. فیلمی مستند و تجربی که باعث شد مقابل سینماهای نمایش‌دهنده صف‌های طولانی از علاقه‌مندان شکل بگیرد.

با وجود این و همان‌طور که گفته شد فیلم‌هایی با موضوع حج و نمایش تصاویر واقعی از خانه خدا کمتر ساخته شده و می‌شود و شاید یکی از مهم‌ترین دلایل آن مشکلات و موانعی باشد که برای ساخت چنین آثاری وجود دارد.

ساخت فیلم در شهر مکه و اماکن متبرکه دشواری‌های خاص خودش را دارد ضمن این‌که تعداد زیاد جمعیت طی انجام مراسم کار ساخت فیلم را در چنین زمان‌هایی بسیار سخت می‌کند. اما شاید جدا از همه این دشواری‌ها این‌که حج و مراسم طواف خانه خدا یکی از مهم‌ترین مراسم و مناسک مسلمانان سراسر جهان است، بار مسئولیت سازندگان فیلم را به حدی سنگین می‌کند که شاید کمتر کسی تمایل به تحمل آن داشته باشد. ضمن این که درک و شناخت چنین موضوعی جدا از دانش و تخصص هنری و سینمایی نیازمند نوعی معرفت و درک عمیق و درست دینی است که این نیز بر دشواری تولید آثاری از این دست می‌افزاید.

فیلم‌های ایرانی با موضوع حج

برادران امیدوار

برادران امیدوار اولین فیلمسازان ایرانی بودند که موفق شدند تصاویری از خانه خدا را روی فیلم ثبت کنند. آنها در خلال سال‌های 1339 و 1340 در سفری که به کشورهای عربی و همسایه ایران داشتند موفق شدند با کسب مجوز تصاویر واقعی خانه خدا را روی نوار سلولوئید ثبت کنند. اما این فیلم ماجراهای جالب و خواندنی کم ندارد. از مراحل کسب مجوز گرفته تا فیلمبرداری از مراسم نماز در مسجدالحرام که کاری ممنوع از نظر مقامات سعودی است. این فیلم در سال 1343 با عنوان «جهانگردان ایرانی» به نمایش درآمد و از همان زمان به‌عنوان اولین تصاویر سینمای ایران از مراسم حج و تصاویر خانه خدا به حساب می‌آید.

نکته‌ای که شاید بد نباشد به آن اشاره کنیم حضور جلال‌ آل‌احمد، نویسنده سرشناس معاصر در سال 1343 در مراسم حج تمتع است. او در این سفر کتاب معروفش «خسی در میقات» را می‌نوشت و در جایی از این کتاب و در فصل مسلخ و قربانی آورده است: «در مسلخ... دامن احرام بالا زده می‌گشتم‌، یکی فیلم برمی‌داشت در لباس احرام با دوربین 16میلی‌متری و دو سه نفر عمله دائره‌الصحه اطرافش می‌پلکیدند.» اما جلال در زیرنویس همان صفحه آورده است: «همان سال یک دسته اندونزی‌ها از مراسم حج فیلم گرفته‌اند و یک دسته هم فرانسوی‌ها و مال فرانسوی‌ها را در تلویزیون فرانسه هم پخش کرده بودند که برادر‌زنم در پاریس دیده بود و نقل می‌کرد. (ص 128)»

خانه خدا

فیلمی که در سال 1345 آماده شد و جلال مقدم، از منتقدان و کارگردانان سرشناس سینمای ایران هم به‌عنوان مشاور در تهیه آن نقش داشت خانه خدا اولین فیلم مستند و جدی سینمای ایران در رابطه با مراسم و مناسک حج است که در زمان نمایش با استقبال گسترده‌ای از سوی مخاطبان همراه بود. این فیلم باعث شد حتی مخالفان فرهنگی و اعتقادی سینمای آن دوران نیز برای دیدن مراسم آیینی و عبادی حج به سالن‌های نمایش‌دهنده فیلم بروند. با وجود این فیلم خانه خدا نه در آن دوران که هنوز هم از جمله بهترین آثار سینمای مستند درباره مراسم آیینی حج به‌شمار می‌رود و هنوز هم یکی از بهترین و واقعی‌ترین و البته ملموس‌ترین تصاویر از مراسم آیینی و عبادی حج همین فیلم است که نزدیک به نیم قرن پیش ساخته شده است.

فیلم روایتی مستند و واقعگرایانه از نمایش مراحل مختلف مراسم حج، از آماده شدن زائران، از هر نژاد و کشور در سنین مختلف، تا ورود آنها با کشتی و هواپیما به عربستان سعودی و خانه خدا و انجام واجبات حج و بازگشت مسلمانان جهان به کشورهایشان بعد از پایان مراسم است. ضمن این که این واقعگرایی با تسلط بر درام و روایت فراز و فرودها و عطف‌ها، فیلمی جذاب و دیدنی را خلق کرده است.

نعمت حقیقی و احمد شیرازی به همراه دو فیلمبردار دیگر فیلمبرداری این اثر بزرگ را انجام داده‌اند و اسدالله پیمان و محمود سعادت گفتار متن فیلم را اجرا کرده‌اند و ابوالقاسم رضایی نیز تهیه‌کننده فیلم خانه خدا بوده است.

گزارشی از حج

این مستند در سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی توسط مرحوم جواد گنجی‌زاده ساخته شد و به نوعی حال و هوای آن روزهای انقلاب اسلامی را در مناسک حج به تصویر می‌کشید. جواد گنجی‌زاده فیلم 16 میلی‌متری خود را با زحمت و علاقه فراوان برای تلویزیون ساخت و یادگاری از یک دوران بر جای نهاد.

زمین آسمانی

زمین آسمانی فیلمی ساخته محمدعلی نجفی و محصول سال 1373 است. فیلم داستان محمدعلی نجفی، کارگردان اثر است که می‌خواهد فیلمی درباره زندگی حضرت ابراهیم، هاجر و اسماعیل بسازد. داریوش ارجمند را از مشهد برای نقش ابراهیم دعوت می‌کند. پس از انتخاب یک دانشجو برای نقش اسماعیل، جست‌وجو برای بازیگر نقش هاجر شروع می‌شود.

لیلا خلیلی که فلسفه و ادبیات خوانده و جریان ساخت فیلم را شنیده به نجفی مراجعه می‌کند و خواهان ایفای نقش هاجر می‌شود. او که با مادربزرگ سالخورده‌اش زندگی می‌کند، می‌گوید دغدغه هاجر را دارد. جلسات روخوانی بازیگران آغاز می‌شود و نجفی به لیلا تأکید می‌کند که از او یک بازی معمولی نمی‌خواهد. لیلا در آزمایش بازیگری پذیرفته می‌شود و نجفی به گروه می‌گوید که خود را برای سفر حج به مکه آماده کنند.

دختر جوانی از وابستگان لیلا به نام نرگس ابراهیمی که به بیماری مرموزی دچار شده از مشهد به تهران و به نزد لیلا و مادربزرگ می‌آید و به کمک لیلا در بیمارستانی بستری می‌شود. لیلا به‌رغم تمرین‌های مداومش، بیشترین اوقاتش را در بیمارستان و در کنار نرگس می‌گذراند. چندی بعد لیلا همراه با گروه راهی مکه می‌شود. گروه پس از مراسم حج به ایران می‌آید و نخستین صحنه‌های فیلم با حضور لیلا و داریوش ارجمند در نقش هاجر و ابراهیم در بیابانی خشک و بی‌آب و علف شروع می‌شود.

از رئیس‌جمهور پاداش نگیرید

«از رئیس‌جمهور پاداش نگیرید» ساخته کمال تبریزی است که در حدود هفت سال بعد از تولید فیلم با مشکل اکران مواجه بود. این فیلم محصول سال 1387 و به نویسندگی رضا مقصودی است. داستان فیلم از این قرار است که یکی از مدیران ارشد به صورت کاملا اتفاقی به سفر حج می‌رود و در این سفر اتفاقاتی برایش می‌افتد که ظاهرش خوشایند نیست، اما همه این اتفاقات ناخوشایند باعث می‌شود به معنا و مفهومی از سفر دست پیدا کند، اما با وجود تمام نقدها و مشکلاتی که به فیلم نسبت داده می‌شود، از رئیس‌جمهور پاداش نگیرید، طبق ادعای کارگردانش کمال تبریزی، تنها فیلمی است که مراسم حج تمتع را به صورت 35 میلی‌متری فیلمبرداری کرده و به تصویر می‌کشد. بخش‌هایی از این فیلم در زمان مراسم حج تمتع و در میان زائران خانه خدا فیلمبرداری شده است.

پروانگی

فیلم «پروانگی» ساخته قاسم جعفری و محصول سال 1390 است. فیلم همان‌طور که نویسنده‌اش می‌گوید قصد دارد ادای دینی به کسانی چون جلال آل‌احمد و دکتر علی شریعتی باشد که بعد از سفر حج، زندگی و آثارشان با تحول و دگرگونی اساسی مواجه شد. فیلم داستان نویسنده‌ای است که به دعوت دوستش از آمریکا به فرانسه می‌آید، اما به محض ورود به پاریس متوجه می‌شود دوستش مرده و با کتاب نیمه‌تمام او روبه‌رو می‌شود و تصمیم می‌گیرد این کتاب را کامل کند، اما داستان کتاب او را وارد فضایی متفاوت از حال و روز خودش می‌کند. وی به سفر حج می‌رود و آنجاست که تحول اساسی در درونش شکل می‌گیرد.

دیگر آثار

تلویزیون در تولید فیلم و مستند در زمینه حج موفق‌تر از سینما بوده است. هرچند اکثرمجموعه فیلم‌هایی که درباره حج در سیما ساخته شده البته به‌طور غیرمستقیم به آیین عبادی حج می‌پردازد. مثل فیلم تلویزیونی «مسیر آسمان» به کارگردانی علی عطشانی که داستان کارگری است که در فرودگاه کار می‌کند و قرار است به حج برود. در حوزه مستند و فیلم کوتاه در زمینه حج از نظر تعداد قابل توجه‌تر از بخش‌های دیگر است.

مستند «حج فقرا» به کارگردانی حسین نعیم‌آبادی یکی از این مستندهاست که تصویری از این آیین عبادی را ترسیم می‌کند. فیلم‌های کوتاه «زنده شدن» به کارگردانی روح‌الله انصاری، «مسافر قبله» به کارگردانی حامد هوشیاری، «حج تبلور اقتدار اسلامی» ساخته روح‌الله انصاری، «با خدا به هر زبان» از فرامرز معطر، «آهنگ جان» ساخته محمدعلی زارع‌شریفی، «ندای بیرنگی» از مهدی عبادی، «لبیک» از علیرضا سبحانی، «به حج رسیده» از محمد برادران کاظمیان، «کعبه دل» از فاطمه نوروزی، «خانه خدا» از سیدمجتبی مظلوم‌زاده، «انیمیشن حج» از علی نحوی، «رایحه» از مجتبی قاسمی و «یا رسول‌الله» از سید میرسیاح برخی از فیلم‌های کوتاهی است که در رابطه با حج ساخته شده‌ است.

امید ذاکری‌نیا