دوستان خیالی کودک من

مادر و پدرش چطور هستند؟ ناهار چه خورده است؟ چه اسباب‌بازی‌هایی دارد؟ از چه دلخور و ناراحت است؟ چرا خوشحال است؟ و....

من سعی می‌کنم دوست او را باور کنم و اطلاعاتی درباره او به دست آورم، دانیال نامی برای دوستش نداشت و به او کمک کردم که نامش را بنیامین بگذارد.

از پدر و مادر بنیامین سوال می‌کنم، از علایق او می‌پرسم و نام اسباب‌بازی‌های مورد علاقه‌اش را جویا می‌شوم و... دانیال گاهی در مورد دوستش به من اطلاعات می‌دهد و گاهی هم طفره می‌رود، اما به هر حال من دوست خیالی پسرم را دوست دارم و به او همچون خود او احترام می‌گذارم.

***

در مورد کودکان حتما متوجه شده‌اید که کودکان با کسی حرف می‌زنند، بازی می‌کنند، دعوا می‌کنند، همراه او غذا می‌خورند، به مهمانی و خرید می‌روند و.... اما این دوست وجود خارجی ندارد، دیده نمی‌شود، صدایی ندارد، حرکتی نمی‌کند اما کودک چنان وانمود می‌کند که هست.

می‌بیند، حرف می‌زند، راه می‌رود و.... این آدم نامرئی، همان دوست خیالی کودک شماست که در ذهن و خیالش همراه اوست، کودک تصور می‌کند که دوستش چون خود او نفس می‌کشد، حرف می‌زند، راه می‌رود، می‌خوابد، بازی می‌کند، مادر و پدری دارد و....

بیشتر والدین به خیالبافی‌ها و دوستان خیالی فرزندان خود واقفند و آن را به‌عنوان بخش طبیعی از زندگی فرزندشان پذیرفته‌اند، اما گاهی پذیرش همین دوست نامرئی و خیالی، کار سخت و دشواری برای والدین است.

زمانی که کودک با تمام قوا از آن دوست خیالی که با اسامی عجیب و غریب صدایش می‌کند، دفاع می‌کند و دوست دارد والدینش نیز او را یکی از افراد خانواده به حساب آورند و باورش داشته باشند.

معمولا کودکان از حدود 20 ماهگی به بعد، می‌توانند افکار و احساسات خود را به یکی از وسایل یا اسباب‌بازی‌های خویش نسبت دهند و دقیقا پس از گذر از این مرحله است که دوست یا دوستان خیالی وارد عرصه زندگی کودک می‌شوند.

بیشتر کودکان در سنین 2 یا 3 سالگی چند دوست خیالی برای خود دارند که این دوستی‌ها تا حدود 4 و 5 سالگی یا سنین دبستان هم ادامه می‌یابد؛ به گونه‌ای که تقریبا 75 درصد کودکان تا 7 سالگی ارتباط با دوست یا دوستان خیالی را تجربه کرده‌اند؛ البته هر چه کودک بزرگ‌تر می‌شود.

از شدت این دوستی‌ها کاسته می‌شود. روان‌شناسان کودک می‌گویند: بیشترین و عمیق‌ترین دوستی بچه‌ها با دوستان نامرئی و خیالی در سنین حدود 3 سالگی قابل مشاهده است که این روند نیز در رشد کودک، کاملا طبیعی و بهنجار است.

در بیشتر موارد، کودکان تنها و به اصطلاح تک‌فرزند یا فرزندان اول خانواده‌ها بیش از دیگر کودکان درگیر ارتباط با دوستان خیالی خود هستند و حتی گاه ممکن است این دوستان تا بزرگسالی نیز همراه فرد باشند.

بسیاری از والدین از حضور این موجود خیالی در زندگی فرزندشان بسیار وحشت دارند و نگرانند و معمولا سعی می‌کنند با بی‌توجهی یا انکار این دوست، آن را از ذهن فرزند خود حذف کنند.

پدر و مادرها می‌ترسند که مبادا ارتباط با دوست خیالی باعث شود که فرزندشان فردی در خود فرو رفته، گوشه‌گیر و انزواطلب شود و توانایی ارتباط با هم‌سن و سالان خود را از دست بدهد و بعدها نیز نتواند روابط اجتماعی سالمی با دیگران برقرار کند، اما جالب است بدانید که حقیقت چیز دیگری است.

تحقیقات روان‌شناسی متعدد نشان داده است که این کودکان معمولا خلاق‌تر، اجتماعی‌تر و سازگارتر از کودکانی هستند که هیچ‌گاه دوستان خیالی نداشته‌اند. روان‌شناسان معتقدند هنگامی که کودکان توانایی درک، استدلال و استنتاج را پیدا می‌کنند، دوست دارند تجربیات، آرزوها و خواسته‌های خود را از زبان فرد دیگری بیان کنند، خود پرسش می‌کنند و خود پاسخ پرسش‌ها را نیز می‌دهند.

کودک ممکن است مشکلاتی را به‌عنوان مشکلات دوست خیالی خود مطرح کند، سپس با استدلال و استنتاج خویش، پاسخی را که غالبا برگرفته از رفتار و گفتار والدینش است.

برای حل مساله مطرح می‌کند؛ مثلا می‌گوید: دوستم چون مادرش دعوایش کرده، ناراحت است؛ ولی من به او می‌گویم چرا ناراحتی؟ تو بدون اجازه مادرت، چرا به وسایل خصوصی‌اش دست زدی؟

کودکان مقلدان فوق‌العاده‌ای هستند و از حرکات و گفتار بزرگ‌ترها بشدت تقلید می‌کنند، اگر با نگاهی تیزبینانه روابط فرزندتان با دوست نامرئی‌اش را جستجو کنید.

قطعا خواهید دانست که مجموع روابط او با دوست خیالی‌اش بازتابی است از برخوردها و رفتارهای شما و همسرتان یا دیگر افراد مورد علاقه فرزندتان.

معمولا کودک برای این دوست خیالی، بزرگ‌تری کرده و از رفتار و کلامی که والدینش برای او استفاده می‌کنند، از تنبیه و برخورد خشن گرفته تا ملایمت و مهربانی، همگی را روی دوست خیالی خود پیاده می‌کند

و دقیقا به همین دلیل است که روان‌شناسان کودک توصیه می‌کنند، اگر رفتاری از کودک، سبب ناراحتی شما می‌شود، بهتر است به جای توبیخ یا تنبیه کودک، به فکر اصلاح آن رفتار در خود باشید.

این یک هشدار است

با بزرگ‌تر شدن کودک و ورود به مرحله پیش‌دبستان، معمولا کودکان سعی می‌کنند دوست خیالی‌شان را از دید اطرافیانشان پنهان نگاه دارند، گرچه گاهی واکنش‌های منفی و تمسخرآمیز اطرافیان او را ترغیب به این کار می‌کند.

اما جالب است بدانید که مخفی کردن دوستان خیالی، به معنای نبود آنها نیست و چه‌بسا این دوستان همچنان در زندگی کودکان حضوری فعال و پررنگ دارند.

در این مرحله والدین باید بسیار هوشیار باشند و دقت کنند که حضور این دوست مانع از ارتباطات واقعی و دوستیابی‌های حقیقی در کودک نشود، هرچند که احتمال وقوع این اتفاق بسیار اندک است، زیرا بیشتر کودکان با وجود دوست خیالی، می‌توانند براحتی دوستانی پیدا کنند

و با آنها نیز بازی کنند، اما اگر چنین اتفاقی رخ دهد، برای دریافت علت، چرایی و چگونگی آن، سریعا باید از یک روان‌شناس کودک مشورت بگیرید.

گاهی تشدید ارتباط با دوستان نامرئی به خاطر یأس و سرخوردگی، خشم و عصبانیت از حوادث مهمی چون تولد فرزندی جدید، اختلافات و مشاجرات مکرر والدین، نقل مکان، جابه‌جایی مدرسه، فوت یکی از عزیزان و...

اتفاق می‌افتد که والدین بایستی آگاهانه به کنترل و حل مشکلات بپردازند تا با ایجاد یا تقویت امنیت‌خاطر، کودک دوباره به شرایط و حالت قبل و عادی خود برگردد.

با این حال، معمولا همزمان با رشد کودک، افزایش مسئولیت‌ها، وظایف تحصیلی و آموزشی و گسترش روابط اجتماعی و دوستانه کودک و... اندک اندک حضور این دوستان خیالی کمرنگ و کمرنگ‌تر می‌شود و فقط به هنگام تنهایی‌های کودک به سراغش خواهند آمد، گرچه گاهی هم برای همیشه محو می‌شوند.

روان‌شناسان کودک معتقدند داشتن دوستان خیالی به رشد و پیشرفت ذهنی و اجتماعی کودکان کمک شایانی می‌کند و باعث می‌شود کودک بتواند دنیا را از دیدگاه‌های متفاوت مشاهده کند.

از سوی دیگر، دوستان نامرئی و خیالی وسیله‌ای مناسب برای آموزش مسائل به‌طور غیرمستقیم به کودک هستند؛ به همین دلیل والدین وظیفه سنگین و خطیری در قبال این مرحله طبیعی و بهنجار کودک دارند.

چه‌بسا برخوردهای نامناسب با این قضیه می‌تواند به اثرات سوئی در روند رشد عقلی، عاطفی و اجتماعی طبیعی کودک منجر شود که حتی گاه اثرات منفی آن تا آخر عمر ادامه یابد بنابراین لازم است والدین در برخورد با این موجودات نامرئی به نکات زیر توجه کنند:

دوست خیالی کودک را بپذیرید

دوست خیالی حق مسلم فرزند شماست، او را از داشتن آن منع نکنید، کودک را به دلیل صحبت با کسی که وجود ندارد، زیر سوال نبرید و بدترین کار ممکن این است که او را به خاطر این دوست، سرزنش، تحقیر یا تنبیه کنید.

این کار کودک شما را در فضای بی‌اعتمادی و ناامنی قرار می‌دهد که نه تنها باعث مخدوش شدن رابطه شما و فرزندتان می‌شود بلکه بر تکامل و رشد شخصیت کودک تاثیرات سوئی می‌گذارد که بویژه در دوران نوجوانی متوجه آن خواهید شد.

دوست خیالی کودک را دوست داشته باشید

پس از پذیرش دوست خیالی کودکتان، حال نوبت آن است که همچون کودکتان او را دوست بدارید و مطابق با خواسته‌اش با او رفتار کنید.

یادتان باشد هرگز دوست خیالی‌اش را مسخره نکنید و به هیچ‌کس هم اجازه ندهید که این کار را انجام دهد. با احترام گذاشتن به روابط دوستانه‌اش با این مهمان نامرئی، حس‌ پذیرش خود را به او انتقال می‌دهید و رابطه خود و فرزندتان را تقویت می‌کنید.

دوست خیالی را رد نکنید

برخی از والدین به خاطر دوستان خیالی فرزندشان احساس شرم و ناراحتی می‌کنند و گمان می‌کنند که ممکن است دیگران فرزند آنان را خیالباف و توهمی بپندارند، به همین دلیل با بیان جملاتی مانند تو دیگه بزرگ شدی، تو دیگه مهدکودک میری، دوستان واقعی داری و...

سعی می‌کنند به کودکشان بفهمانند که دیگر بزرگ شده و نباید با دوستان خیالی خود بخصوص در جمع صحبت کند.

این مساله اثرات ناخوشایندی بر روح و روان کودک می‌گذارد؛ گویی مثل این که از امروز به شما بگویند که دیگر حق ندارید با مادرتان صحبت کنید یا به دیدار او بروید.

با دوست خیالی ارتباط برقرار کنید

به کمک فرزندتان با دوست خیالی‌اش ارتباط بگیرید. نهراسید کسی شما را دیوانه و ناقص‌العقل نمی‌خواند! در بازی‌های کودک شرکت کنید و از او بخواهید شما را با دوستش آشنا کند.

البته لزومی ندارد که بیش از حد در خیالات او غرق شوید، هیجانات خود را کنترل کنید و با منطق پیش بروید، یادتان باشد کارگردان اصلی بازی‌ها فرزندتان است و شما فقط نقش یک همراه‌کننده در بازی‌های کودکتان دارید.

راجع به دوست خیالی با کودک صحبت کنید

سعی کنید حضور این دوست را در خانه گرامی بدارید و درباره زندگی‌اش کنجکاوی کنید. بهتر است سوالاتی در مورد تعداد خواهر و برادرها، بازی‌های مورد علاقه، تعداد اسبا‌ب‌بازی‌ها و... از فرزندتان بپرسید.

با این کار شما براحتی می‌توانید خود را در گستره دوستان فرزندتان و این مهمان نامرئی‌اش قرار دهید؛ البته حواستان باشد زیاد کنجکاوی نکنید، صحبت را شروع کنید.

سوال بپرسید اما اگر فرزندتان متمایل به صحبت نبود یا پاسخی به پرسش شما نداد، اصرار زیادی به دانستن نداشته باشید، به سکوت فرزندتان احترام بگذارید و هرگز او را مجبور به صحبت نکنید.

احساس خطر و نگرانی نداشته باشید

گاهی بچه‌ها به خاطر ترس یا برای خلاصی از تنبیه، اشتباهات و کارهای نادرست خود را به گردن دوست خیالی می‌اندازند و این دقیقا همان نقطه‌ای است که بسیاری از والدین احساس ترس و نگرانی می‌کنند.

اما جای هیچ نگرانی نیست، به جای عصبانیت سعی کنید آرامش داشته باشید، اما با برخورد با همین دوست خیالی، یا سوال کردن راجع به اشتباهات او، پیام خود را به گونه‌ای کاملا تلویحی به فرزندتان انتقال کنید.

مثلا بگویید: من انتظار چنین رفتاری را از فلانی نداشتم، از دستش خیلی ناراحت هستم، مطمئنم اگر مادرش هم اینجا بود ناراحت می‌شد.

بی‌اجازه نباید به سراغ کیف من می‌رفت یا دیوار را خط خطی می‌کرد «یا از او سوال کنید: به نظرت کار دوستت خوب بود که بی‌اجازه به کیف من دست زده؟ یا روی دیوار را نقاشی کرده است؟»

به هر حال وجود یک دوست خیالی برای کودک شما نه جای ترس و نگرانی دارد و نه باید از آن احساس شرم کنید.

اتفاقا برای شما او یک فرصت است که با بهره‌گیری از وجود او می‌توانید در جهت تربیت درست و کامل فرزندتان گام بردارید.

نسرین صفری‌/‌ مشاور خانواده - چاردیواری