لبخند نیلوفرهای آبی محو می‌شود

عمده رویشگاه‌های نیلوفر آبی در کشور ما تالاب انزلی در استان گیلان، سرآب نیلوفر در کرمانشاه و برخی تالاب‌ها همچون تالاب حمیدآباد و میانکاله مازندران است.

این گل آبزی که در کنار فواید اقتصادی و زیست‌محیطی جایگاه ویژه‌ای در ادبیات این سرزمین دارد، همچون بسیاری از دیگر گونه‌های گیاهی کشور حال و روز خوبی ندارد و به دنبال خشکی زیستگاه و رویشگاه‌هایش روز به روز به مرگ و نیستی نزدیک‌تر می‌شود؛ اتفاقی که اکنون در مهم‌ترین رویشگاه این گل اساطیری در استان کرمانشاه رخ داده است.

سرآب نیلوفر خشک شده و به دنبال خشکی کامل آن، نیلوفرهای آبی هم که باید این روزها به روی مسافران و گردشگران لبخند می‌زدند، در بستر خشکیده و تفتیده سرآب ناپدید شده‌اند.

در واقع روایت تلخ مرگ گل‌های زیبای این مرداب به چهار سال پیش برمی‌گردد؛ زمانی که خشکسالی دهه اخیر برای اولین بار گریبان سرآب نیلوفر را هم گرفت و بخش‌هایی از آب دریاچه در تابستان سال 90 به زمین فرو رفت.

این روند ادامه یافت به طوری که هر ساله و همزمان با آغاز فصل گرما، بخش‌های زیادی از آب دریاچه خشک می‌شد، اما امسال و از حدود یک ماه پیش این سرآب به طور کامل خشک شد. هرچند به گفته کاظم علیزاده، معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی محیط‌زیست کرمانشاه، نیلوفرهای این دریاچه از همان سال‌های اول، خشکی آن تقریبا از میان رفت.

کشاورزی غیراصولی بلای جان نیلوفرها

وقتی پیگیر دلیل خشکی دریاچه و مرگ نیلوفرها می‌شویم دوباره یک سر ماجرا به کشاورزی سنتی و چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های بی رویه آب از منابع آبی اطراف دریاچه برمی‌گردد، به طوری که مسئولان مربوط در محیط زیست، میراث فرهنگی و فرمانداری همگی بر این نکته اذعان دارند.

در همین زمینه، فرماندار کرمانشاه به جام‌جم می‌گوید: خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی توسط چاه‌های مجاز و غیرمجاز برای کشاورزی به ترتیب دو عامل مهم خشکی سرآب و نابودی نیلوفرهای آن است.

به گفته رنجبر، امسال میزان بارندگی در شهرستان کرمانشاه، 45 درصد و در دیگر شهرستان‌های استان حدود 30 درصد نسبت به سال‌های گذشته کاهش داشته است. از سویی برداشت آب از منابع آبی اطراف دریاچه همچنان ادامه دارد و محصولات آب‌بری نظیر ذرت و سیب‌زمینی هنوز در اراضی اطراف آن کشت می‌شود که مجموعه این عوامل موجب خشک شدن کامل دریاچه از بیش از یک ماه پیش و مرگ اندک نیلوفرهایی شد که توانسته بودند از خشکسالی سال‌های گذشته جان سالم به در ببرند و سال جدید را هم درک کنند.

وی البته یادآور می‌شود فرمانداری کرمانشاه به اتفاق دیگر نهادها همچون میراث فرهنگی، جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای، راهکارهایی برای احیای دریاچه اتخاذ کرده و اقداماتی همچون مسدود کردن 84 حلقه چاه غیرمجاز و مقابله جدی با برداشت‌های بی‌رویه آب، تغییر الگوی کشت و حتی احیای نیلوفر آبی انجام داده است.

فرماندار کرمانشاه خاطرنشان می‌کند: از آنجا که یکی از زیبایی‌ها و جذابیت‌های بصری دریاچه، نیلوفرهای آن بوده است، نمونه‌ای از گل نیلوفر پیش از نابودی کامل آن در دریاچه به دانشکده جهاد کشاورزی کرمانشاه داده شد تا در فضایی آزمایشگاهی آن را تولید و تکثیر کنند.

رنجبر معتقد است درصورتی که دریاچه با آغاز بارندگی‌ها دوباره احیا شود، با انتقال نمونه نیلوفر احیاشده آزمایشگاهی به تالاب می‌توان دوباره شاهد رویش این گل در سطح تالاب بود.

احیای نیلوفرها

معاون گردشگری میراث فرهنگی کرمانشاه نیز با انتقاد به فعالیت ده‌ها چاه مجاز و غیرمجاز در حاشیه دریاچه و الگوی کشت ناصحیح در اراضی اطراف آن، در گفت‌وگو با جام‌جم یادآور می‌شود که میراث فرهنگی کرمانشاه به دلیل عرق و علاقه‌ای که به تالاب سرآب و نیلوفرهای آن داشته، موضوع احیای آن را به کمک فرمانداری و دانشکده کشاورزی پیگیری کرده و در دستور کار خود قرار داده است.

به گفته علیرضا مرادی بیستونی دانشکده کشاورزی دانشگاه رازی توانسته از طریق سلول‌های بنیادین نمونه گل نیلوفر آبی را احیا کند، اما برای زنده کردن دوباره سرآب نیلوفر نیاز است گلخانه‌ای مجهز در این دانشکده ساخته شود تا نمونه آزمایشگاهی گل نیلوفر آبی در محیط گلخانه پرورش یابد و پس از آن به سرآب نیلوفر در زمان پُرآبی انتقال یابد که البته این امر هم نیازمند بودجه است.

وحید شامبیاتی، مدیر مجموعه گردشگری سرآب نیلوفر نیز مقصر اصلی خشک شدن تالاب نیلوفر و گل‌های زیبای آن را جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای می‌داند و می‌گوید: جهاد کشاورزی باید از کشت ذرت در دشت‌های اطراف سرآب نیلوفر جلوگیری کند، زیرا این کشت به آب زیادی نیاز دارد و اغلب کشاورزان برای آبیاری ذرت از چاه‌های غیرمجاز استفاده می‌کنند که طبق آمار تعداد آن به 380 حلقه رسیده و پلمب و پرکردن این چاه‌های غیرمجاز هم وظیفه شرکت آب منطقه‌ای است.

‌البته کیاست امیریان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان کرمانشاه نیز از زیر بار این مسئولیت شانه خالی نکرده و با اشاره به وجود چند هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان که برخی از آنها در حاشیه دریاچه سرآب قرار دارد، گفته این شرکت در حد امکان در حال مسدود کردن این چاه‌ها بویژه در حاشیه سرآب نیلوفر است.

مردم با نیلوفرها مهربان‌تر شوند

مرگ نیلوفرهای آبی کرمانشاه، هشداری است برای توجه به نیلوفرهای دیگر تالاب‌های کشور که با همه مشکلات همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند. نیلوفرهای آبی یا لاله‌های تالابی انزلی، هر ساله از اواخر اردیبهشت جلوه‌گری خود را در پهنه این تالاب آغاز می‌کنند که این جلوه‌گری تا اوایل شهریور ادامه دارد.

خوشبختانه امسال، مسئولان محیط‌زیست استان گیلان، نگاه ویژه‌ای به این گیاهان آبزی زیبا داشتند و طی هفته گذشته و همزمان با شکفتن گل‌های نیلوفر و طنازی آنان در بستر تالاب، جشنی به پا کردند تا توجه مسئولان و مردم را به حال نه‌چندان مناسب نگین تالاب انزلی و حفاظت بهتر از آن جلب کنند.

به گفته رئیس اداره محیط زیست بندرانزلی، یکی از عوامل نابودی لاله‌های آبی، کندن آن توسط مردم برای عرضه به بازار است که برگزاری این جشنواره می‌تواند راهی به منظور روشنگری اذهان عمومی و فرهنگسازی برای حفاظت از این سرمایه ارزشمند باشد.

اکبر میغی با اشاره به این که در کل حال تالاب انزلی به واسطه ورود انواع آلاینده‌ها و کاهش میزان آب آن چندان مناسب نیست، در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: با این حال نیلوفرهای آبی همچنان در تالاب می‌رویند، اما اگر وضع تالاب به همین منوال ادامه یابد، شاید بزودی شاهد نابودی کامل این گیاهان آبزی هم باشیم، چنان که در مقاطعی در سال‌های گذشته شاهد گلدهی این نیلوفرها نبودیم.

به گفته کارشناسان عواملی همچون ورود انواع آلودگی‌ به زیستگاه نیلوفرهای آبی،‌ تردد قایق‌های موتوری، طرح‌های در حال اجرا در تالاب و دست‌های بی‌رحم گردشگران ـ که به دلیل زیبایی و خواص درمانی گل‌هایش را می‌چینند ـ و همچنین کاهش آب تالاب‌ها به دلیل کاهش بارندگی و گرمای زیاد و خشکسالی، دشمنان اصلی این گیاه هستند که این عوامل نه‌تنها باعث‌شده سال به سال از تعداد نیلوفران آبی کاسته شود، بلکه ارتفاع برگ‌های آن نیز که در گذشته بلندتر از قد انسان بود، هر سال کوتاه‌تر می‌شود.

فواید نیلوفرهای آبی

نیلوفران آبی یا همان لاله‌های مردابی که هر ساله از اواخر بهار تا اواخر تابستان در برخی تالاب‌های کشور می‌رویند و گل می‌دهند، گردشگران زیادی را به سوی خود جلب و از این طریق عایدات اقتصادی فراوانی را نصیب ساکنان سرزمین خود می‌کنند، اما این تنها فایده این گونه گیاهی زیبا نیست، بلکه وجود آنها برای آبزیان و جانوران منطقه نیز مفید است به طور مثال سطح رویی برگ‌های پهن و بزرگ نیلوفر آبی محل تخمگذاری و زاد و ولد پرستوهای دریایی و پرندگان مهاجر است و سطح زیرین آن نیز محل تجمع و پناهگاه آبزیان کوچکی مانند بچه‌ماهی‌ها و حلزون‌ها از گزند ماهی‌های بزرگ‌تر و پرندگان است.

تامین اکسیژن مورد نیاز آبزیان موجود در آب و محافظت آنها در برابر نور و گرمای خورشید نیز از دیگر فواید نیلوفر آبی به شمار می‌رود.

فاطمه مرادزاده - ایران