ریاضیدان باید سفر کند

تصور می‌کردم پس از گذشت بیش از یک دهه و رواج استفاده از پاورپوینت و ویدئوپروژکتور در کلاس‌های دروس مختلف، آموزش ریاضیات هم نسبت به گذشته متحول شده باشد اما این تصورات وقتی یکشنبه، بیستم اردیبهشت وارد سالن همایش پژوهشکده ریاضیات در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی شدم به کلی رنگ باخت. آنجا استاد جوان اروپایی را دیدم که رو به تخته سیاهی بزرگ گچ به دست گرفته بود و معادلات ریاضی را با سرعت می‌نوشت. همان‌جا فهمیدم که هنوز هم دست کم تدریس ریاضیات ظاهرا به امکانات چندان پیچیده‌ای نیاز ندارد؛ یک فضای آرام و البته انگیزه و علاقه‌ کافی است تا شیرینی ریاضیات ده‌ها نفر را در یک سالن میخکوب یک تخته سیاه کند. تدریس استاد به زبان انگلیسی بود و البته آمیخته به لهجه فرانسوی. سکوت حاکم بر سالن به همراه تنوع سنی شرکت‌کنندگان در همایش حاکی از آن بود که بحث بسیار مهمی در جریان است و حضار از جاهای مختلفی آمده‌اند تا در برنامه شرکت کنند. تخته سیاه بزرگ هر چند دقیقه یک بار از چپ به راست با معادلات و نمودارها پر می‌شد و استاد به تدریج پاک می‌کرد و می‌نوشت و همزمان توضیح می‌داد. استاد اروپایی کسی نبود جز پروفسور سدریک ویلانی، ریاضیدان جوان و بلند‌آوازه فرانسوی که به دعوت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی به ایران آمده بود تا از آخرین مطالعاتش و از مباحث روز ریاضیات جهان برای استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان به دانش ریاضی در قالب چهارمین همایش ریاضیات معاصر سخن بگوید و با ایده‌های استادان ریاضی ایرانی از نزدیک آشنا شود. ده‌ها ریاضیدان و دانشجوی ریاضی در مقاطع گوناگون از دانشگاه‌های مختلف در این همایش شرکت کرده بودند و در طول سه ساعت سخنرانی استاد سراپا گوش بودند، گهگاه یادداشت بر‌می‌داشتند و البته سوال‌های خود را در پایان سمینار مطرح کردند. گفتنی است که دوشنبه و سه‌شنبه نیز به ترتیب نشست‌های مشابهی در دانشگاه‌های صنعتی شریف و دانشگاه تهران برگزار شد.

از هماهنگی حضور استاد تا برگزاری چهارمین همایش ریاضیات معاصر

در خلال برگزاری همایش با دکتر ایمان افتخاری، دبیر علمی این همایش و از اعضای هیات علمی پژوهشکده ریاضیات پژوهشگاه دانش‌های بنیادی گفت‌وگو کردم. وی اشاره کرد که از حدود یک سال پیش استادان پیشکسوت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پروفسور ویلانی را در کنفرانس‌های خارج از کشور ملاقات کرده و برای سفر ایشان به ایران مذاکراتی انجام شده بود. دکتر افتخاری گفت نهایتا با دعوت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی امکان حضور پروفسور ویلانی برای ارائه یک درس کوتاه و چند سخنرانی عمومی مهیا شده است. وی درباره چگونگی حضور شرکت‌کنندگان در این همایش تصریح کرد: حضور در این همایش برای علاقه‌مندانی که خبر برگزاری برنامه را از طریق اطلاع‌رسانی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی شنیده و فرآیند ثبت نام را انجام داده بودند آزاد بود. البته از تعدادی از استادان دانشگاه‌های مختلف نیز از طریق ارسال ایمیل دعوت به عمل آمده بود و خوشبختانه همایش با استقبال خوبی برگزار شد. دکتر افتخاری تأکید کرد که در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی امکان سفر محققان به خارج از کشور و همین‌طور سفر چهره‌های علمی بکرات اتفاق می‌افتد و از این نظر خوشبختانه وضعیت به نسبت خوبی حاکم است. وی موضوع سخنرانی پروفسور ویلانی را «نظریه تصنعی انحنای ریچی: وقتی مونژ ریمان را ملاقات می‌کند (Synthetic theory of Ricci curvature, when Monge meets Riemann)» اعلام کرد و گفت بخشی از شهرت پروفسور ویلانی به واسطه دستاوردهای او در همین مبحثی است که امروز درباره‌اش صحبت کردند و جزو کارهای مهم مطالعاتی ایشان محسوب می‌شود. دکتر افتخاری ادامه داد: سطح سخنرانی صبح به گونه‌ای بود که تا حدود 60 درصد از مباحث برای دانشجویان مقطع کارشناسی نیز قابل استفاده بود، اما مباحث سخنرانی‌های بعد ازظهر تا حدودی فنی‌تر بود.

گفت‌وگو با برنده مدال فیلدز 2010

پس از پایان سخنرانی و پرسش و پاسخ با حاضران در سالن پیرامون مباحث مطروحه، فرصتی دست داد تا با پروفسور ویلانی گفت‌وگو کنم. از ایشان پرسیدم: بیشتر مردم همیشه در محاورات روزمره با یکدیگر می‌پرسند ریاضی چه نقشی در زندگی آنها دارد؟ شما چه پاسخی برای آنها دارید؟ پاسخ استاد چنین بود: امروز ریاضیات روز به روز مهم‌تر می‌شود. برای اثبات این ادعا می‌توانم اشاره کنم که امروزه ریاضیدانان بیشتر از گذشته در موسسات بین‌المللی گوناگون به کار گرفته می‌شوند تا از دانش آنها استفاده شود. علتش هم این است که رشته‌های علمی گوناگون به ریاضیات وابسته هستند. مثلا شما ببینید دانش رایانه و تمام فناوری‌های نو نهایتا به ریاضیات و الگوریتم‌های آن وابسته است. این روزها ریاضیات را حاکم بر همه ارکان زندگی می‌بینید. در دهه گذشته دیدیم که بسیاری از جنبه‌های ریاضیات محض به علوم کاربردی راه یافت و همین نشان از اهمیت روزافزون علوم پایه در تحقیقات آینده دارد.

سپس درباره تحقیقات امروز ریاضیدانان پرسیدم و این‌که در آینده مسیر تحقیقات ریاضی بیشتر چه سمت و سویی خواهد گرفت و کدام شاخه بیشتر شکوفا خواهد شد؟ وی در پاسخ تصریح کرد: البته نمی‌شود با قاطعیت درباره آینده دنیای علم اظهارنظر کرد، چون ممکن است به هر حال یک جایی شگفت زده شوید. اما در کل دیده می‌شود که جهتگیری مطالعات به گونه‌ای است که می‌توانیم نتیجه بگیریم روز به روز بر اهمیت علم آمار به عنوان شاخه‌ای از ریاضیات افزوده می‌شود. بویژه این‌که می‌بینیم روز به روز حجم داده‌های علمی بیشتر می‌شود و تجزیه و تحلیل این حجم عظیم از داده‌ها کار دشوارتری می‌شود. در اینجا این علم آمار است که باید بتواند رهیافت‌های دقیقی برای تجزیه و تحلیل این داده‌ها ارائه کند. البته آمار در دهه‌های اخیر بسیار رشد کرده است. در این بین مدل‌سازی علمی نیز بر پایه ریاضیات توسعه بسیاری خواهد یافت.

ریاضیدانان باید پیوسته با هم در ارتباط باشند

این‌که یک ریاضیدان برای تحقیقاتش به چه چیزی احتیاج دارد و نهادهای متولی و دولت‌ها چطور می‌توانند از پیشرفت ریاضیات حمایت کنند تا با پدیده فرار مغزها مواجه نشویم، موضوع بعدی گفت‌وگویم با پروفسور ویلانی بود؛ از او پرسیدم که فکر می‌کند چه نوع حمایتی در ایران برای پیشرفت ریاضیات لازم است و او در پاسخ گفت: من فکر می‌کنم نسخه بخصوصی در این زمینه وجود ندارد و هر کشوری متناسب با شرایط محلی خودش می‌تواند سیاست‌های حمایتی مختلفی اتخاذ کند. در این میان اعطای بورسیه‌ها به پژوهشگران بسیار مهم است. البته باید موضوع و هدف مشخص باشد و این چیزی است که محققان علوم پایه خود بدرستی قادر به تعیین آن هستند. من براساس تجربه‌ام می‌گویم که صرف‌نظر از داشتن فضایی آرام برای مطالعه، فراهم کردن امکان سفر و داشتن مراودات بین‌المللی در ریاضیات بسیار مهم است. من به تمام کشورهای اروپایی رفته‌ام و می‌توانم بگویم تا امروز به حدود 50 کشور در 5 قاره جهان سفر کرده‌ام. هزینه این سفرها را گاهی دولت فرانسه، گاهی دولت‌های دیگر و همین‌طور دانشگاه و دیگر موسسات تحقیقاتی تأمین می‌کنند. تجربیاتم در برخورد با ریاضیدانان مختلف، شرکت در نشست‌های علمی گوناگون و اطلاع از ایده‌های نو در مطالعات ریاضی، سمت و سوی کار و تحقیقات امروز مرا شکل داده است. به جرأت می‌گویم اگر در فرانسه می‌ماندم و با ریاضیدانان دیگر مراوده نداشتم، هرگز موفق به کسب مدال فیلدز نمی‌شدم. ما نیاز داریم که با موضوعات تحقیقاتی و محققان در جامعه علمی بین‌المللی در ارتباط باشیم؛ تحقیقاتی که بسیار متنوع و در عین حال رقابتی است و باید همواره در معرض آموزش و یاد گرفتن مباحث جدید باشیم. ریاضیدانان باید بروند، بیاموزند، تجربه کسب کنند و به کشور خود بازگردند و آنچه آموخته‌اند را به دانشجویان انتقال دهند و البته به تحقیقات و مطالعات خود ادامه دهند. اگر شرایط برای ادامه تحقیقات محققان ریاضی به گونه‌ای مناسب مهیا باشد، آنها حتما مایل خواهند بود در کشور خود به مطالعاتشان ادامه دهند. این‌که شرایط مناسبی را ایجاد نکنیم و بخواهیم محققی را مجبور به کار در کشور خودش کنیم، قاعدتا روشی است که به جواب مطلوب منتج نخواهد شد.

در پایان نظر پروفسور ویلانی را درباره همایش امروز، سخنرانی‌اش و سوالاتی که استادان و دانشجویان ایرانی از ایشان پرسیدند جویا شدم. وی در پاسخ گفت: دیدید که خیلی علاقه‌مند بودند و سوالات متنوعی پرسیدند. این نشان می‌دهد که دانشجویان ریاضی از سطح علمی خوبی برخوردارند. البته من تعجب نکردم چون می‌دانستم دانشجویان ایرانی بسیار باانگیزه هستند و دانش ریاضی‌شان سطح علمی مطلوبی دارد.

پروفسور سدریک ویلانی را بیشتر بشناسید

سدریک ویلانی (Cédric Villani) متولد 5 اکتبر 1973 / 13 مهر 1352در شهر بریو ـ لا ـ گیارد در فرانسه، ساکن پاریس و استاد 42 ساله دانشگاه لیون و رئیس موسسه هانری پوآنکاره پاریس است. زمینه کاری او معادلات دیفرانسیل با مشتقات پاره‌ای و فیزیک ریاضی است و بیشتر به خاطر کارهایش در زمینه معادله بولتزمان و نظریه اختلال و انتقال بهینه و کاربردهایش در هندسه دیفرانسیل شناخته شده است. او سال 2010 به علت اثبات «میرایی غیرخطی لانداو و همگرایی به تعادل برای معادله بولتزمان» موفق به کسب مدال فیلدز (Fields Medal) شد. این جایزه که به آن لقب نوبل ریاضیات داده شده است، از سال 1954 به ابتکار ریاضیدان کانادایی «جان چارلز فیلدز» هر 4 سال یکبار در جریان کنگره اتحادیه جهانی ریاضیات به ریاضیدانان جوانی که کمتر از 40 سال داشته و کار ارزنده‌ای در عرصه دانش ریاضی انجام داده باشند، اعطا می‌شود. این جایزه شامل یک مدال طلا (یا سکه طلا) منقوش به نیمرخ ارشمیدس همراه ۱۵ هزار دلار کاناداست. جایزه هربرند (2007)، جایزه انجمن ریاضی اروپا (2008)، جایزه هنری پوآنکاره و جایزه فرما (2009) از مهم‌ترین جوایزی است که از طرف نهادهای علمی مختلف به پروفسور سدریک ویلانی به پاس تلاش‌هایش در پیش‌بردن مرزهای دانش ریاضی اعطا شده است.

کاظم کوکرم / دبیر گروه دانش