مناطق کشت گیاهان دارویی حفاظت می‌شود

از این‌رو بخش تحقیقات گیاهان دارویی کشور طرح ایجاد مناطق حفاظت شده این گیاهان را در دستورکار قرار داده است.

حدود 7000 گونه گیاهی در ایران وجود دارد که ۱۸۰۰ گونه آن، گیاهان دارویی بوده و بخش عمده آن بومی ایران است و در هیچ منطقه‌ای دیگر از جهان قابل رویش نیست. این گیاهان در هزاران سال گذشته، همواره در این سرزمین روییده و به حیات خود ادامه داده‌اند و جوامع محلی نیز به فراخور نیاز و آگاهی که از فواید خوراکی و دارویی آنها داشتند، از این منابع طبیعی برداشت می‌کردند. اما طی چند دهه اخیر که جهان به اهمیت این گیاهان در ساخت انواع داروها پی برد و از سویی مردم نیز درمانده از تاثیر برخی داروهای شیمیایی دوباره به طب سنتی روی آوردند، تقاضا برای این گیاهان زیاد شد و در پی این افزایش تقاضا و اطلاع مردم از سودآوری کلان این منابع، برداشت از آنها نیز گسترش یافت و پای سودجویان و دلالان به این عرصه نیز باز شد. به این ترتیب برداشت‌های بی‌رویه و البته با روش‌های نادرست از این گیاهان زیاد شد و از آنجا که این‌گونه‌ها خودرو هستند، برداشت بیش از حد بدون توجه به کشت مجدد، به نابودی و انقراض برخی گونه‌ها منجر شد و بسیاری از گونه‌ها را نیز با خطر جدی انقراض مواجه کرد.

به گفته مدیر گروه کشاورزی پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی، علاوه بر برداشت غیراصولی و بدون جایگزین، عوامل دیگری همچون خشکسالی، چرای بی‌رویه دام و فعالیت معادن و معدنکاران نیز در تخریب گسترده رویشگاه‌های این گیاهان و انقراض بسیاری از گونه‌ها همچون «مهرسلیمان» که پیش از این در شمال کشور می‌روییده، تاثیر بسزایی داشته است.

دکتر محمدحسین میرجلالی با بیان این‌که بسیاری از گونه‌ها در معرض انقراض است و اگر توجهی به حفاظت و احیای آنها نشود، نسل این‌گونه‌ها نیز بزودی منقرض می‌شود، در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: آویشن شیرازی، باریجه (آنغوزه)، کماکندل( وشا)، کرفس کوهی و مریم گلی سهندی برخی از گونه‌هایی است که بسرعت در حال کاهش و محو شدن هستند.وی با اشاره به این‌که گیاهان دارویی در تمام نقاط کشور رویش دارند، اما برخی گونه‌ها بومی یک منطقه هستند، تصریح می‌کند: این امر ضرورت توجه جدی به حفاظت این‌گونه‌ها را بیشتر می‌کند، زیرا در صورت نابودی در آن منطقه، دیگر برای همیشه آنها را از دست خواهیم داد. به طور مثال گیاه «مورخوش» که بسیار معطر است و در صنعت عطرسازی از آن استفاده می‌شود، فقط در منطقه حفاظت شده کوه گنو در هرمزگان می‌روید. این کارشناس گیاهان دارویی با اشاره به این‌که کاشت بذر در همان منطقه رویش اولیه گیاه در طبیعت نیز می‌تواند به احیای آنها کمک کند، یادآور می‌شود: پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی چند سالی است که به‌دنبال شناسایی برخی گونه‌های نادر و دارای ارزش جهانی است تا با اهلی و قابل کشت کردن آنها، شرایط ترویج و توسعه آنها را فراهم کند و بر این اساس تاکنون اقداماتی در جهت حفظ و توسعه برخی گونه‌ها همچون آویشن ایرانی و مورخوش صورت گرفته است.

ایجاد مناطق حفاظت شده گیاهان دارویی در کشور

در همین حال رئیس بخش تحقیقات گیاهان دارویی نیز با بیان این‌که به‌دلیل اقبال جهانی به گیاهان دارویی، برداشت از این گونه‌ها نیز طی یک دهه افزایش یافته، به‌طوری که سطوح زیرکشت آنها بدون هیچ برنامه‌ریزی و نظارت خاصی تحت هجوم مردم قرار گرفته است، به جام‌جم می‌گوید: به دلیل ضرورت حفاظت از گیاهان دارویی، اجرای طرحی مبنی بر ایجاد مناطق حفاظت شده گیاهان دارویی در مناطق مختلف کشور در دستور کار بوده و قرار است این مناطق در قطعه‌های کوچک و برای حفاظت از گونه‌های خاص گیاهان دارویی ایجاد شود تا مانع انقراض این گیاهان باشد.

باقر رضایی با اشاره به این‌که این طرح در دو مرحله سازگار کردن گیاه در منطقه و تولید انبوه آن اجرایی خواهد شد، می‌افزاید: در این طرح گونه‌هایی که در حال انقراض است، در اولویت اول کاری ما قرار دارد، به این ترتیب که این گونه‌ها ابتدا و در مرحله اول، به صورت خاص و قرق شده در برخی مناطق مساعد کشت، رشد داده شده و حفاظت می‌شود و سپس در مرحله دوم بتدریج و از طریق بذرگیری، رشد آنها ترویج و توسعه می‌یابد.وی با اشاره به این‌که اجرای این طرح کلان از طریق همکاری با تمام نهادهای مربوط و ذی‌نفع همچون وزارتخانه‌های جهادکشاورزی، بهداشت و صنعت، معدن و تجارت محقق می‌شود، تصریح می‌کند: طرح اکنون آماده و نهایی شده و حتی در برخی نقاط کشور اجرای آزمایشی آن آغاز شده است و منتظریم اعتبارات مورد نیاز آن تامین شود تا بتوانیم در سطح کلان و وسیع آن را به اجرا درآوریم.

رئیس بخش تحقیقات گیاهان دارویی با اشاره به این‌که با اجرای این طرح، عرصه‌هایی که قبلا زیرکشت گیاهان دارویی بوده و اکنون از بین رفته، احیا می‌شود و سپس تمام نقاطی که قابلیت کشت یک گونه را دارد، به زیر کشت خواهد رفت، می‌گوید: البته این کار، یعنی توسعه کشت برخی گونه‌های کمیاب باید از 20 تا 30 سال پیش آغاز می‌شد، اما نه تنها این کار انجام نشد، بلکه به جای برداشت صحیح و توسعه کشت، با برداشت نادرست و بی‌رویه به تخریب این رویشگاه‌ها پرداختیم، به گونه‌ای که اکنون از صدهزار هکتار سطح زیرکشت بابونه، مساحت بسیار اندکی برجای مانده یا گیاه شیرین‌بیان که تا ده سال پیش به‌دلیل رویش فراوان، یکی از معضلات تولیدکنندگان حبوباتی چون عدس و لوبیا به شمار می‌رفت، اکنون بسختی در طبیعت یافت می‌شود.رضایی با تاکید بر این‌که اجرای این طرح در کنار اقدامات جدی متولیان مربوط برای مقابله با برداشت بی‌رویه و نادرست (ریشه‌کنی) و رعایت مردم در آسیب نرساندن به ریشه این‌گونه‌ها هنگام برداشت، می‌تواند مانع انقراض این ذخایر عظیم ملی شود، به حفاظت از گیاهان دارویی نادر در باغ گیاه‌شناسی نیز اشاره کرده و می‌افزاید: این مجموعه برای حفاظت از گیاهان دارویی ایجاد شده و اقدامات لازم از تولید بذر تا کاشت در آنها انجام می‌شود.

احیای 550 هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی

در همین زمینه چندی پیش مجری طرح گیاهان دارویی کشور نیز به کاهش ۵۰ درصدی کشت گیاهان دارویی در ایران طی ده سال اخیر اشاره کرد و گفت: برای جبران این ضایعه طبیعی و برای افزایش سلامت با بهره‌گیری از گیاهان دارویی، مصوبه سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی اوایل سال گذشته به تصویب رسید که در آن سند یک‌سری اهداف کمی و کیفی دیده و مقرر شد سطح کشت گیاهان دارویی با برنامه‌ریزی به بیش از 500 هزار هکتار برسد.

فریبرز غیبی در گفت‌وگو با فارس افزود: یکی از راه‌های توسعه کشت گیاهان دارویی، اقتصادی کردن تولید است و از آنجا که این محصولات مانند برخی محصولات کشاورزی خرید تضمینی ندارد، باید قبل از توسعه تولید، مسائل بازاریابی و بازرگانی آن حل شود، از همین رو تفاهم‌نامه‌هایی با صاحبان صنایع و فرآوری گیاهان دارویی، اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی، انجمن تولید‌کنندگان گیاهان دارویی و برخی شرکت‌هایی که روی گیاهان دارویی کار می‌کنند، منعقد شده است که براساس آن گیاهان دارویی تولید شده پس از برداشت از سوی بهره‌برداران محلی به بازارهای هدف فروخته می‌شود.به گفته مشاور رئیس سازمان ملی جنگل‌ها، در فاصله سال‌های 80 تا 90 سطح زیرکشت گیاهان دارویی از 80 هزار هکتار به حدود 39 هزار هکتار کاهش یافت و این در حالی بود که در سنوات گذشته، سالانه حدود 4000 تن گیاه دارویی صادراتی (سقز، کتیرا، سدر، میوه بادام، بلوط و...) برداشت می‌شد، که این مقدار نیز هم‌‌اکنون به هزار تن کاهش یافته است.

فاطمه مرادزاده / گروه ایران