قبول مسئولیت، ‌ضرورتی در ‌اخلاق حرفه​ای

امروز مهم‌ترین نیاز بشر در قدرتمندکردن یک ملت مسأله امنیت است؛ امنیت آب، امنیت شغلی، امنیت غذایی، مسکن و.... تروریسم کور، فساد اداری، امنیت سلامت در معادلات از اهمیت ویژه برخوردار است. امنیت در تکنولوژی با ساختار فناورانه جامعه ارتباط دارد. ساختار فناورانه در اشکال مختلف خود در چارچوب روابط بین مشتری (کارفرما) و فروشنده (پیمانکار) است.

شکل و شمای این رابطه نشان می‌دهد آیا طراحی نوآورانه قابل تحقق است یا خیر. تکنولوژی‌ که از طریق مهندسی معکوس و دلالی در بازار به دست آمده تکنولوژی نیست و نام آن فرآیند تهیه محصول مصرفی است. محصولی که پس از مصرف و برآوردن نیاز، کاربری انسانی ندارد و با نوآوری و پیشرفت در تعامل نیست؛ رفع نیازهای کوتاه‌مدت که پس از رفع نیاز، نیازهای نو را می‌آفریند که نه از طریق نوآوری بلکه مهندسی‌های معکوس آینده و دلالی‌های آتی به دست می‌آید. گاهی برای وجود کار و اشتغال نیاز می‌شود مصرف‌گرایی را باب کرد. تأمین محصولاتی که برای این نیاز ارائه می‌شود یک امر تکنولوژیک نیست. در این بین کاهش کیفیت کالای تولیدی در جوامع مصرف‌گرا موجبات از بین رفتن مسئولیت‌پذیری بین افراد را فراهم می‌کند. امری که تائیدکننده این مدعاست واکنش برخی افراد در جوامع ذکرشده در حوادث و موقعیت‌های حساس است؛ مقصر در پشت دستورالعمل‌ها و قواعد پیچیده بروکراتیک پنهان شده است.

همین مسئولیت‌پذیر نبودن زمینه‌ای را فراهم می‌کند تا اصلاحات در سطح سازمان‌ها برای تکرار نشدن حوادث خصوصا در حوادث مرتبط با تکنولوژی مانند برخورد قطارها، سقوط هواپیماها، آتش‌سوزی ساختمان‌ها و نظیر آنها ایجاد نشود. انتقادات وقتی جدی‌تر می‌شود که خسارات مالی و جانی از سطحی فراتر رفته و امکان برآوردن جبران خسارات وجود نداشته باشد. در چنین شرایطی دستگاه‌های نظارتی به جستجو برای یافتن فرد خاطی اقدام خواهند کرد، اما این اقدامات به علت پیچیدگی قواعد بروکراتیک ماه‌ها و گاهی سال‌ها به طول می‌انجامد و در نهایت طولانی‌شدن رسیدگی به این گونه پرونده‌ها، تضعیف شواهد و استدلال‌های وقوع حادثه را در بردارد. در چنین شرایطی تنها راه اصلاح امور، تقویت روحیه دگرخواهی ‌نزد افراد مرتبط با حادثه است. آنها باید آگاه باشند به همان نسبت که قبول وظیفه‌ شیرین به نظر می‌رسد، تخطی از قواعد و دستورالعمل‌ها یا گزارش نکردن عدم تطابق در قوانین می‌تواند زیانبار و تلخ باشد. لذا در این شرایط باید ارزش‌ها را هم در نظر داشت. چنانچه خداوند می‌فرماید: رستگار آن کسی است که خود را پاک گردانید. (آیه شریفه 14 سوره مبارکه الأعلی). مساله مسئولیت‌پذیر نبودن می‌تواند به فرد خاطی از نظر روحی آسیب بزند و حتی اگر فرد خدمات ارزنده‌ای ارائه کرده باشد مورد سرزنش قرار گیرد.

قبول مسئولیت ناشی از حوادث نه‌تنها محیط امن‌تری را برای سرمایه‌گذاری در حوزه تکنولوژی فراهم می‌آورد، بلکه سبب افزایش کیفیت تولید و ساخت تجهیزات می‌شود و کاهش حوادث را در بردارد. مهندسی را در نظر بگیریم که در یک شرکت ساخت تجهیزات برقی مشغول فعالیت است. در صورتی که این مهندس نسبت به محاسبات دقیق میزان تحول بار مکانیکی سازه تجهیز کوتاهی کند خساراتی که ناشی از این کم توجهی در شبکه هوشمند برق پدید می‌آید تا آنجا می‌تواند گسترش یابد که برق درمانگاه یک روستا قطع شود. در چنین شرایطی چگونه به بیمارانی که به مداوا نیاز دارند، رسیدگی خواهد شد؟ تبعات این خسارت تا کجاست و آیا مقصر در دسترس است؟ و اگر در دسترس باشد پاسخگوی کم‌توجهی خود است؟ در جامعه ما چه جایگاهی برای مسئولیت‌پذیری و اخلاق مهندسان قائل شده‌ایم و در واحدهای دانشگاهی و مراکز صنعتی این موارد را تا چه میزان به تکنیسین‌ها، متخصصان و مهندسان آموزش می‌دهند؟

باید به این موضوع بیشتر توجه کرد و پژوهش‌ها باید معطوف ریسک‌های تکنولوژیک، دستورالعمل‌های ایمنی، رعایت استانداردها و الگوهای تدوین‌شده بومی و اخلاق مهندسی باشد.

تقویت مسئولیت‌پذیری بدون فراهم کردن شرایط فرهنگی مناسب در مراکز صنعتی و دانشگاهی امکان‌پذیر نیست. با توجه به مطالبی که از نظر گذشت پیشنهاد می‌شود نسبت به گسترش تبلیغات رسانه‌ای مبنی بر توجه به پژوهش‌های ایمنی و اخلاقی در حوزه علوم و مهندسی و صنعتی اهتمام ویژه شده و از نخبگان و پژوهشگران دانشگاهی دعوت شود با ارائه موارد پژوهشی و مثال‌ها و نمونه‌های متعدد به شرح اهمیت مسئولیت‌پذیری در بین متخصصان پرداخته شود.

همچنین با مهم دانستن تجربیات دیگر کشورها و شرکت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی و نهاد سازمان ملل متحد، از این پتانسیل برای انتقال دانش تدوین دستورالعمل‌هایی با پیچیدگی کمتر در امور فنی زمینه همکاری‌های همه‌جانبه در عرصه ایمنی صنعتی فراهم آید. با این فعالیت‌ها و رعایت اصول اخلاقی و مسئولیت‌پذیری در مراکز اقتصادی و نهادهای فرهنگی امکان رجوع توده مردم به دستورالعمل‌های اخلاقی افزایش خواهد یافت. البته سیاستگذاری‌های کلان، اختصاص سرمایه و جذب دانشجو و پژوهشگر در تسریع این امر بی‌تأثیر نخواهد بود.

دانشجویان با مطالعه متون مراکز مطالعات اخلاق و تکنولوژی اروپا نظیر دانشگاه صنعتی دلف، دانشگاه توینت و دانشگاه آیندهوون می‌توانند اطلاعات بسیار وسیع و مناسبی در زمینه رابطه مسئولیت‌پذیری و توسعه پایدار تکنولوژی به دست آورند. سال گذشته خبر تأسیس پژوهشکده علم، فلسفه و اخلاق مهندسی دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی تکنیک تهران) در سایت‌ها و خبرگزاری‌ها منتشر شد که این امر می‌تواند در تحقق اهداف مطرح شده بسیار مفید باشد. در این پژوهشکده یک گروه پژوهشی به اخلاق مهندسی اختصاص داده شده و امید است با گسترش و به کارگیری و جذب جوانان علاقه‌مند به مطالعات اخلاق مهندسی و اخلاق تکنولوژیک در مراکز توسعه اخلاق تکنولوژی و مهندسی زمینه تغییر و تحول در شرایط فعلی فرهنگ مسئولیت‌پذیری در کشور فراهم آید. که در این خصوص توجه به سخنان نخبگان و فرهیختگان از مهمترین کنش‌ها خواهد بود.

جلال نبهانی‌زاده / پژوهشگر فلسفه تکنولوژی