دو‌قدم مانده تا مرگ

مرگ در فیلم «زندگی جای دیگری‌ است» بهانه‌ای است برای پایان دادن به سرگردانی در دایره مفهومی انتزاعی از زندگی که چیزی جز درد و نکبت به همراه ندارد و رسیدن به مدلی تازه از نگاه که دست در گریبان بودن با زندگی را نه‌فقط راه‌حلی برای بهتر زیستن نمی‌داند، بلکه دلیلی بر دشوارتر شدن مسیر ادامه زندگی می‌شمارد.

با این تفاسیر می‌توان گفت فیلم اثری سینمایی در ستایش زندگی و بهانه‌ای برای تلنگر زدن به فکر و ذهن مخاطب برای درک درستی از واقعیت زندگی است. مهم‌ترین رگه روایی فیلمنامه مربوط به این سوال می‌شود که زندگی به چه قیمتی می‌تواند ارزش محسوب شود و مردن به چه قیمتی می‌تواند ابزاری برای تداعی معنایی جدی‌تر از زندگی باشد؟

از منظر روانشناختی، سیر داستانگویی در فیلمنامه زندگی جای دیگری‌ است بر مبنای تغییر و دگردیسی در مدل نگاه شخصیت اصلی داستان(با نقش‌آفرینی حامد بهداد) شکل گرفته است. شخصیت اصلی داستان در نقطه عزیمت ابتدایی همه مشکلات و درگیری‌های ذهنی و روحی‌اش را بیرون افکنی می‌کند و در میان اطرافیان و محیط کار و هر آنچه زندگی بیرونی او را شکل می‌دهد، سراغی از مقصر و باعث و بانی این مشکلات می‌گیرد. سطح بالایی از کشمکش درونی امان او را بریده، اما نکته اینجاست که این کشمکش درونی به سمت گره‌گشایی نمی‌رود و موجب بروز کشمکش‌های بیرونی و درگیری او با اطرافیان و حتی دنیای پیرامونی‌اش می‌شود.

زندگی جای دیگری است با سراغ گرفتن یکی از تاثیرگذارترین مفاهیم بشری یعنی مرگ و رویارویی مستقیم شخصیت‌های داستانش با آن، هر چه را داشته، در سبد حرکت شخصیت‌ها روی نوار باریک مرگ و زندگی قرار داده است.

فیلمنامه‌نویسان این فیلم با کنار هم قرار دادن شخصیت‌هایی که هر یک درگیر چگونه زندگی کردن و چگونه مردن هستند، به روایت کشمکش‌های درونی و بیرونی آنها پرداخته‌اند.

در دنیای فیلمنامه زندگی جای دیگری است یکی در تلاش است از مرگ رهایی یابد و از اعدام جان سالم به در ببرد و دیگری در فکر آن است که چگونه بر زندگی رو به پایانش فرجامی بنویسد. زندگی جای دیگری‌ است روایتگر درهم تنیدگی و تو در تو بودن سرنوشت شخصیت‌ها و وابستگی تام و تمام شکل و شمایل ادامه زندگی آنها به تصمیمات و رفتارهای یکدیگر است. این در هم تنیدگی نه در سطح شخصیت‌های اصلی داستان که حتی در شیوه رفتاری دخترک کوچک فیلم هم دیده می‌شود.

طرح مساله مرگ در طول تاریخ سینما، یکی از جذاب‌ترین ایده‌ها محسوب شده است. این همه از آن خصوصیت مایه می‌گیرد که هر موضوع ناشناخته‌ای برای بشر، محل سوال و بحث تعلیق است. پس سینما هم از این اصل بخوبی بهره برده و سراغ گرفتن از مساله مرگ از زوایای مختلف، موضوع ساخت آثار بسیاری بوده است. طرح مساله مرگ در سینما از دو وجه اصلی مورد توجه بوده است؛ یکی روبه‌رویی شخصیت اصلی با مساله مرگ و سیر تحولات روحی، فکری و عقیدتی که پیش از وقوع مرگ و پس از آن بر خود سوژه می‌گذرد. دیگر وجه تاثیرگذار مساله مرگ و ظهور و بروز آن بر پایه اصل فقدان است. به این معنا که اشخاص و رخدادهای اطراف مرگ یک شخصیت، در پی فقدان حضور فیزیکی او دچار چالش شده و همین خصوصیت محمل وقوع نقاط عطف بسیار و گره‌افکنی‌های داستانی با هدف خلق کنش و واکنش‌های پیش‌برنده داستان می‌شود. درواقع مرگ همان‌طور که در گفتمان همیشگی متفکران برجسته و حتی مردم عامی بخش مهمی از زندگی روزمره را تشکیل می‌داده، در سینما نیز محل بحث و استفاده بسیار بوده است.

فیلمنامه‌نویسان زندگی جای دیگری‌ است هم با شناخت درست از قابلیت‌های سوژه مرگ سراغ این موضوع رفته‌اند، اما در مرحله اجرا و پرداخت فیلمنامه مقهور کشش و توانمندی‌های ایده اولیه شده‌ و از مرحله‌ای به بعد عنان کار را در اختیار خود ایده قرار داده‌اند با این همه این برداشت شاید صورت گرفته که مرگ به تنهایی می‌تواند میزان قابل توجهی از حس همراهی را در مخاطب برانگیزاند، پس نیازی به پرداخت جزئیات داستانی، دور ماندن از کلی‌گویی و طرح داستانک‌های کلیشه‌ای و قابل پیش‌بینی و تمرکز روی اجرای درست بازیگران برای انتقال حالات روحی‌شان نیست.

پاشنه آشیل فیلم در مرحله پرداخت داستان و ایده اولیه و شیوه کنار هم چیدن داستانک‌ها و روابط علی و معلولی با هدف سیر داستان از نقطه عزیمت ابتدایی به نقطه پایان آن است. درواقع به سیاق بسیاری دیگر از فیلمنامه‌هایی که این روزها در سینمای ایران تبدیل به فیلم می‌شود، فیلمنامه زندگی جای دیگری‌ست هم دچار آفت توقف در مرحله ایده و ناتوانی در پرداخت دراماتیک ایده اولیه و بسط و گسترش دادن داستان با هدف اغنای میل مخاطب برای کسب اطلاعات در مورد موقعیت‌ها و شخصیت‌ها شده است.

در مجموع باید گفت زندگی جای دیگری‌‌ است بیش از آن‌که فیلمی قابل دفاع و ماندنی باشد، اثری است با عنوانی جذاب که انتظارات بسیاری را برای مخاطب ایجاد می‌کند، ولی تنها عایدی مخاطب از همراهی با آن روبه‌رو شدن با ایده‌ای خام و چکش کاری نشده است که اجرای بد بازیگران و کارگردانی سهل‌انگارانه آن تیر خلاصی بر ماندنی شدن فیلم زده است. شاید تنها نقطه امیدبخش در مورد این اثر، بازی قابل اعتنا و پر از تازگی یکتا ناصر در نقش همسر موقت حامد بهداد در فیلم است که چشم‌پوشی از آن به دور از انصاف است.

زندگی جای دیگری‌ است، اثری بر مبنای اصول روانشناختی شخصیت است که حتما می‌تواند محل مباحث جدی در این حوزه باشد، ولی این نکته را هم نباید از ذهن دور نگاه داشت که هر اثر سینمایی همان‌طور که از عنوان آن برمی‌آید، در اولین قدم باید قواعد و اصول سینمایی را برای داستانگویی با هر دغدغه‌ای دنبال کند و در مرحله بعد سراغ مفاهیم و معانی برود.

و در پایان آن که زندگی جای دیگری‌ است اثری متوسط است که معانی بسیار مهمی را بیان می‌کند.

محمدرضا مقدسیان ‌‌/‌‌ جام‌جم