دائره‌المعارف تصویری از ‌مستندسازان در شبکه مستند

تصویربرداری مجموعه یک فیلم یک حقیقت مرداد ‌91 آغاز شد‌ و تا مرداد امسال ادامه خواهد داشت. در واقع تصویربرداری 30 قسمت از این مجموعه 72 قسمتی انجام شده و 15 قسمت از آن در نوروز از شبکه مستند به نمایش در آمده است.‌ چنانچه بخواهیم این مجموعه را یک دائرﺓ‌‌المعارف تصویری درباره مستندسازان کشورمان بدانیم، مهم‌ترین ویژگی‌ آن تنوع و گوناگونی ساختار و لحن بخش‌های آن است. این تنوع همچون یک تیغ دولبه عمل می‌کند. به‌عبارتی این تنوع ساختاری سبب می‌شود اجزای مختلف این دائره‌المعارف یکدستی و هماهنگی لازم برای گنجانده شدن در یک دسته و مجموعه را نداشته باشد اما در عین حال هر قسمت از آن مستقل باشد و مخاطبان خودش را پیدا کند.

مستندهایی درباره مستندسازان

گرچه در کشورمان مستندسازان نامی و بزرگی داریم، بسیاری از چهره‌های مطرح سینمای داستانی تجربیاتشان را مدیون مستندسازی هستند و مستندسازان کشورمان، حتی جوانان مستندساز در آن سوی مرزها نیز موفقیت‌های زیادی کسب کرده‌اند اما تا پیش از یک فیلم یک حقیقت به مستندسازان در قالب یک اثر مستند توجه نشده است. این مجموعه توسط ناهید دل‌آگاه در 30 قسمت تولید شده است . دل‌آگاه پیش از این مجموعه‌ای به نام «یک فیلم یک تجربه» را تهیه کرده که شکل‌گیری و ساخت آثار مطرح سینمایی را در قالب فیلم‌های مستند به تصویر کشیده است و برنامه‌ای به نام تک‌فریم‌های جاودان را تهیه‌ کرده که به پیشکسوتان انیمیشن در کشورمان می‌پرداخت. گرچه این برنامه مستند نبود اما می‌توان گفت این تهیه‌کننده در صدد ساخت دائره‌المعارف‌های تصویری از موضوعات مختلف است. ‌دل‌آگاه درباره مستند یک فیلم یک حقیقت می‌گوید: یک فیلم یک تجربه راجع به فیلم‌های ماندگار سینمای ایران است و یک فیلم یک حقیقت درباره مفاخر مستند ایران و مستند پرتره محسوب می‌شود.

ما مستندسازان پیشکسوت و موفق زیادی داریم که جزو مفاخر کشورمان هستند. در فهرستی که ما از این فیلمسازان تهیه‌ کردیم تقریبا چیزی نزدیک به 82 نفر را برای ساخت مستند در نظر گرفته‌ایم که برخی از آنها تعداد زیادی اثر تحسین شده دارند. با این تعداد ما گنجینه‌ای از مفاخر را داریم که شاگردان بسیاری تربیت کرده‌اند اما تقریبا هیچ‌وقت به آنها به‌عنوان سوژه یک اثر مستند نزدیک نشده‌ایم.

از مجموعه مستند یک فیلم یک حقیقت، مستندهایی در نوروز به نمایش درآمد که عمدتا به مستندسازان پیشکسوت کشورمان می‌پرداخت اما در میان این فیلم‌ها آثاری از مستندسازان اندکی جوان‌تر هم به نمایش درآمد. دل‌آگاه درباره تعیین اولویت‌های این مجموعه مستند توضیح می‌دهد: فکر کردم بهترین کار این است که از ریشه شروع کنیم و بنیانگذاران این نوع سینما را معرفی کنیم و با نگاه به آثارشان به افکار آنها پی‌ببریم. علاقه‌مندان به سینمای مستند هم با دیدن این فیلم‌ها می‌توانند راه یکی از هنرمندان را ادامه بدهند یا از هر کدام الگو بگیرند ضمن این‌که بسیاری از این افراد در سال‌های دور آثار موفقی ساخته‌اند که بسیاری از ما آنها را ندیده‌ایم و درباره‌شان اطلاعات زیادی نداریم. ‌وی ادامه می‌دهد: در میان افرادی که در حوزه مستندسازی به لحاظ هنری، سنی و حرفه‌ای در اولویت هستند 72 نفر را انتخاب کردیم و ساخت مستند درباره آنها را به شبکه مستند پیشنهاد دادیم. ساخت این مستندها تصویب شد و شبکه در این مورد هم محدودیتی قائل نشد اما تهیه و تولید هر قسمت به این بستگی داشته که بتوانیم از مستندسازان پیشکسوتمان وقت بگیریم، با آنها هماهنگ شویم، درباره ساخت مستندها با هم به نتیجه برسیم و امکان ساخت فیلم فراهم شود. مستندسازی کار ساده‌ای نیست که بتوان به سرعت آنها را انجام داد. زمانبر است و ما در این دو سال موفق شده‌ایم فقط 30 قسمت از آن را بسازیم.

ماهیت مستقل و تنوع بصری

هر قسمت از مجموعه مستند یک فیلم یک حقیقت توسط یک کارگردان ساخته شده است یا به عبارت دیگر هر قسمت از مستند یک فیلم یک حقیقت که درباره یکی از مستندسازان پیشکسوت است، توسط یک کارگردان مستقل تولید شده است. از جمله کارگردانانی که در ساخت قسمت‌های مختلف یک فیلم یک حقیقت نقش داشته می‌توان به منوچهر مشیری، کیوان کیانی و پدرام اکبری اشاره کرد.

حضور چند کارگردان در مجموعه یک فیلم، یک حقیقت و ساخت قسمت‌های مختلف آن مهم‌ترین دلیل ایجاد تنوع در این مجموعه است. دل‌آگاه درباره تعدد کارگردان‌های این مجموعه می‌گوید: من معمولا در ساخت مجموعه‌ها، از همکاری کارگردان‌های متعدد بهره می‌گیرم و همه آنها را به یک نفر واگذار نمی‌کنم. به نظرم وقتی موضوع اثر اجازه می‌دهد، بهتر است چند کارگردان آن را بسازد تا همه قسمت‌ها شبیه به هم نشود. تلویزیون از من نخواسته بود که هر قسمت را به یک کارگردان بدهم و شاید هم برای تلویزیون و هم برای من راحت‌تر بود که همه آنها را یک نفر بسازد اما به نظرم این‌طوری بهتر بود.

وی درباره انتخاب کارگردان‌ها نیز توضیح می‌دهد: این کارگردان‌ها را به فراخور خواسته سوژه‌ها انتخاب کرده‌ایم. مثلا آقای اصلانی یا سینایی دوست داشتند کارگردانی که خودشان انتخاب می‌کنند مستند زندگی آنها را بسازد. برخی از این پیشکسوتان اصراری برای انتخاب کارگردان نداشتند و برخی دیگر از این مستندها به مستندسازهایی ارائه شد که خودشان دوست داشتند درباره یکی از پیشکسوتان مستندساز فیلم بسازند. ‌وی درباره توجه به کارگردان‌های جوان گفت: اگرچه همه کارگردان‌های این مجموعه جوان نیستند اما معتقدم جوان‌ها اگر تجربه ندارند، در عوض بسیار فعال و خوش‌فکر هستند. جوان‌ها انرژی زیادی برای کارهای پرزحمت دارند و باید کمک کرد خلاقیت‌هایشان بروز کند. سینمای مستند سینمای جوان‌هاست.

یک مجموعه و چند نام

یک فیلم یک حقیقت مجموعه‌ای است که نامش را از واقع‌گرایی مستند وام گرفته و سینمای مستندساز را به مثابه راوی حقیقت مدنظر قرار داده اما هر قسمت از این مجموعه علاوه بر کارگردان، عنوان مستقل هم دارد که نشان‌دهنده نگاه آینده‌نگرانه تهیه‌کننده به این مجموعه آثار است. به عبارتی او با انتخاب عناوین مستقل و انتخاب‌های مستقل شرایطی فراهم کرده که ضمن ارائه یک مجموعه، بتواند هر قسمت را به عنوان یک اثر مستقل به مخاطبان و جشنواره‌ها ارائه کند. گفتنی است برخی از قسمت‌های این مجموعه در جشنواره‌های مختلف، موفقیت‌هایی به‌دست آورده‌اند. ‌مستندی که درباره محمدرضا اصلانی ساخته شده، پرتره یک فیلمساز نام دارد، مستند خسرو سینایی با نام آوایی که عتیقه شد ساخته شده، فیلم پوران درخشنده دغدغه‌های یک فیلمساز نام گرفته، ارد زند در قسمتی از این مجموعه به نام با مستندهایم معرفی شده و مستند فرشاد فدائیان یک زندگی تا باران نام دارد.

با وجود تنوع لحن در قسمت‌های مختلف مجموعه یک فیلم یک حقیقت، همه قسمت‌های آن از ساختار کم‌ و بیش یکسانی برخوردار است. دل‌آگاه در این باره می‌گوید: ساختمان و اسکلت تمام قسمت‌های این مستندها یکی است. وقتی کارگردانی قرار است با ما همکاری کند، استانداردهایی برایش تعریف می‌کنیم مثلا این‌که هر فیلم شامل چه مواردی باشد، کار فیلمساز در آن مطرح شود، با فیلمساز و خانواده و دوستان و منتقدان درباره او صحبت شود و مواردی از این نوع. در حقیقت ما ساختار را ارائه می‌کنیم و بعد هر فیلمساز روش خودش را پیاده می‌کند. به عبارتی استراتژی یکی است ولی تاکتیک فرق می‌کند. البته این نکته را هم اضافه کنم که مستند پرتره در همه دنیا ساختار خاص خودش را دارد. هر کسی می‌داند مستند پرتره باید شامل مجموعه بیوگرافی هنری فرد باشد که آثار، اندیشه‌ها، جهان‌بینی و عقایدش را مطرح کند.

حقیقت در ادامه

ساخت مجموعه مستند یک فیلم یک حقیقت ادامه دارد و قسمت‌های بعدی آن نیز بزودی آماده خواهد شد. این مجموعه به دلیل محتوای دائره‌المعارف گونه‌اش، همیشه و هر وقتی ارزش دیدن دارد و در هر دوره نسل تازه‌ای از مخاطبان به تماشای آن خواهند نشست. دل‌آگاه درباره دائره‌المعارف بودن این مجموعه می‌گوید: بله من معتقدم یک فیلم یک حقیقت دائره‌المعارف سینمای مستند در کشورمان است و امسال مرکز سینمای مستند و تجربی کتابی براساس آن منتشر می‌کند که شامل صحبت‌های مستندسازان پیشکسوتی است که در این مجموعه گفته‌اند، همچنین نمونه آثار، عکس‌ها و زندگینامه این افراد. ‌این تهیه‌کننده درباره اهمیت تولید آثار ماندگار درباره مستندسازان پیشکسوت کشورمان می‌گوید: اگر بدانم کاری که انجام می‌دهم اثر بخش و ماندگار است، افرادی را پیدا می‌کنم که با همان شرایط و بودجه با توجه به علاقه‌مندی‌هایشان حاضر به همکاری با من باشند. این کار آنقدر ارزشمند است که اگر هیچ بودجه‌ای هم نداشت من آن را انجام می‌دادم.

دل‌آگاه درباره میزان استقبال از این مجموعه تلویزیونی می‌گوید: این مجموعه مخاطب خاص خودش را دارد و شبکه مستند هم اصولا یک شبکه تخصصی است. این فیلم‌ها فیلم‌هایی است که تاریخ مصرف ندارد، یعنی هر وقت از تلویزیون پخش شود، دیدنی است چون هربار که آن را تماشا کنیم، چیزهای تازه‌ای در آن پیدا می‌کنیم. این مجموعه بخشی از تاریخ کشور و اندیشه‌های مفاخرمان را مطرح می‌کند.

آذر مهاجر / گروه رادیو و تلویزیون