در جستجوی بهشت ایرانی

زمانی که کارشناسان یونسکو، تیر 1390، در سی و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو جلسه را ترک کردند، 9 باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده بود که نمادی از بهشت زمینی محسوب می‌شد. اکنون باغ‌های پاسارگاد، یادگار کورش، ارم شیراز، باغ فین کاشان، باغ همیشه سرسبز اصفهان، اکبریه تحفه بیرجند، عباس‌آباد مازندران و شاهزاده ماهان کرمان. به گفته باستان‌شناسان، از 12 باغ ثبت شده در فهرست میراث جهانی 9 باغ متعلق به ایران است.

سابقه احداث باغ در ایران به دوره هخامنشیان می‌رسد و اولین باغ ـ پاسارگاد ـ را کورش هخامنشی ساخت و کهن‌ترین باغ ایرانی محسوب می‌شود و به طبع آن، کورش پایه‌گذار باغ در ایران به شمار می‌رود و به دنبال آن باغ‌های دیگر در نقاط مختلف توسط سلسله‌های مختلف ساخته شد که بیشترین آنها در دوره صفویه و قاجاریه بوده است.

باغ‌های ایرانی از نظر ویژگی به سه دسته تقسیم می شوند؛ باغ‌های مسطح و کم‌شیب مثل باغ فین کاشان، باغ‌های شیبدار مثل باغ تخت شیراز که البته الان وجود خارجی ندارد و سومین طرح، باغ‌هایی است که از عارضه‌های طبیعی استفاده شده است، مثلا از دریاچه‌ای که وجود داشته مثل باغ عباس‌آباد بهشهر. اکنون نگاهی اجمالی به این 9 باغ ایرانی می‌اندازیم .

پاسارگاد، نخستین باغ ایرانی

نخستین باغ ایرانی که الگوی ساخت تمام چهارباغ‌های کشور شد در پاسارگاد و 135 کیلومتری شیراز قرار دارد. پاسارگاد مرکز شاهنشاهی کورش بزرگ بود. باغ پاسارگاد در متون تاریخی باغی سرسبز بوده که به دستور کورش شکل هندسی و نوع کاشت درختان به گونه‌ای ساخته شد که الگوی دیگر باغ‌ها شد.

به همین دلیل، باغ پاسارگاد به ‌عنوان مادر باغ ایرانی مطرح شد و هشت باغ دیگر به آن پیوستند، زیرا موضوع پرونده، ثبت زنجیره‌ای است و باید سیر تحول باغ و چگونگی آغاز آن ارائه شود.

کورش با طراحی این باغ نشان داد ‌بجز جهانگشایی راه و رسم باغ‌سازی را هم می‌داند. کورش را پس از مرگ در جوار باغش دفن کردند تا حتی بعد از مرگش هم همچنان خود را در بهشت سرسبز ببیند. ظاهرا از این به بعد است که سروسامان دادن باغ در اطراف مقابر بزرگان تبدیل به رسم روزگار می‌شود. کورش در طرح باغش، پاسارگاد را با جوی‌های سنگی به چهار بخش تقسیم کرد تا مبدع الگوی چهارباغ ایرانی باشد.

باغ ارم؛ سروناز قشقایی

ارم به معنای بوستان است. این باغ زمان سلجوقیان یا آل‌اینجو ساخته شد و زمان حکومت زندیه و به وسیله کریمخان زند بهسازی شد و زمان قاجار به مدت ۷۵ سال در اختیار سران ایل قشقایی بود. در این زمان عمارتی در باغ ساخته شد، اما عمارت پابرجا مربوط به دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است.‌ با وجود باغ‌های دیدنی شیراز، تنها باغ ارم به فهرست میراث جهانی یونسکو راه پیدا کرد. سرونازها و گل‌ها و گیاهان انبوه و عمارت معروفش را می‌توان در خیابان ارم این شهر تاریخی دید. اگر پیش از عهد پهلوی گذرتان به باغ می‌افتاد، بعید بود ‌ براحتی می‌توانستید از ورودی آن بگذرید، زیرا بیش از‌70‌سال باغ و هوای خوبش در تملک خوانین قشقایی شیراز بود.

باغ شازده‌ بیش از 70 سال میان کویر

باغ شاهزاده ماهان یکی از معدود باغ‌های زیبای طبقاتی ایران محسوب می‌شود که از جمله عجایب کویر به حساب می‌آید که خارج شهر ماهان بر حاشیه کویر و در دامنه کوه تیگران جا خوش کرده است. این باغ ابتدا به دستور محمدحسن‌خان حاکم وقت کرمان ساخته شد و بنای درون آن را عبدالحمید میرزا ناصرالدوله حاکم کرمان ساخت که با مرگ وی بنای آن نیمه‌تمام رها شد. گفته می‌شود وقتی خبر مرگ ناگهانی حاکم را به ماهان می‌برند، بنایی که مشغول تکمیل سردر ساختمان بود، تغار گچی را که در دست داشته محکم به دیوار کوبیده و کار را رها و فرار کرده است. به همین علت جاهای خالی کاشی‌ها را بر سردر ورودی می‌توان دید. این باغ از نمونه باغ تخت‌های ایرانی است و در زمینی مستطیلی شکل به مساحت پنج و نیم هکتار بنا شده و دارای سردر ورودی بسیار زیبایی است.

باغ دولت‌آباد؛ باغ بادگیرها

باغ دولت‌آباد یزد را بادگیر رعنای 32 متریش معروف کرده است، نه سرسبزی درختانش. اگرچه محمدتقی‌خان بافقی 260 سال پیش تمام هم و غمش را صرف آبادانی باغش کرد، اما در روزگار موجود باغ او سرسبزی چندانی ندارد.

کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند عمارت بادگیرخانه این باغ در منتهی‌الیه محوطه‌ای واقع شده است که بزرگ‌ترین و بلندترین بادگیر خشتی جهان را در خود دارد که از هر طرف آن باد می‌وزد و هوا به فضای زیربنا می‌رود و به سطح آب می‌خورد. باغ دولت‌آباد عمارت‌های مختلفی دارد. این باغ 85 هزار مترمربع مساحت دارد و محور اصلی باغ که وسط آن هست، حوضی با 100 متر طول است و کمتر باغی این ویژگی را در خود دارد. اطراف آن، سروها قد کشیده‌اند که تاکیدی بر محوریت باغ است. در این باغ، عمارت‌های ‌سردرخانه‌، ‌آیینه‌خانه‌ و ‌آب‌انبار‌ قرار دارند. در دو محور اصلی نیز کرت‌بندی‌های ویژه‌ای دیده می‌شود. در مجموع، همه‌ عناصر معماری که یک باغ ایرانی باید داشته باشد، در باغ دولت‌آباد پابرجاست. امروزه این ویژگی‌ها می‌توانند به‌لحاظ هویت‌بخشی معماری و باغ‌سازی نقش‌آفرینی کنند.

باغ پهلوان‌پور؛ همیشه تشنه

اسم مهریز به واسطه پهلوان‌پور‌ وارد فهرست میراث جهانی شده است. باغ پهلوان‌پور سرسبزیش را مدیون قنات حسن‌آباد است که مایع حیات‌بخش را از کیلومترها آن‌طرف‌تر برمی‌دارد و می‌آورد، اما گل‌ها و درختان تشنه‌تر از آن هستند که با آب قنات حسن‌آباد سیراب شوند. پس دو قنات شاه‌حسینی و مزویرآباد همه به کمک می‌آیند.

این باغ مربوط به اواخر دوره قاجار است و از لحاظ معماری نمایانگر تغییرات سبک باغ‌سازی کهن ایرانی به سمت و سوی باغ‌سازی رایج امروزی است. سبک معماری آن ترکیبی از معماری کوشکی و حیاط مرکزی است که کوشک اصلی در مرکز آکس اصلی باغ قرار دارد. مسیر عبوری آب در باغ نیز از این محور است. این باغ بی‌شباهت به خانه‌های تاریخی نیست و چندان هنرمندانه ساخته شده که باوجود بی‌آبی، گل و گیاهان اطراف را از خشک شدن می‌رهاند.

باغ اکبریه؛ باغ نخست‌وزیر

باغ خاندان اسدالله ‌علم را می‌توانید در قلب بیرجند و نیمه‌بیابانی ببینید. جوان‌ترین باغ ایرانی که به ثبت جهانی رسیده است. باغی که ساخت‌وسازهایش از دوران پدربزرگ علم، حشمت‌الممالک شروع شد، در عهد شوکت‌الملک پدر ادامه پیدا کرد و در عهد اسدالله علم، نخست‌وزیر ایران از سال 41 تا 42 به پایان رسید. این باغ تا چند دهه پیش محل مهمانان سیاسی مختلفی بود که از دور و نزدیک برای دیدن نخست وزیر وقت، اسدالله علم می‌‌آمدند.

در ساختار باغ از طرح روسی ـ ایرانی الهام گرفته شده است از درختان بلند تا عمارت کلاه فرنگی و ارسی‌های به‌غایت زیبا با تزئینات آینه‌کاری، کاشیکاری، مشبک، منبت. از ویژگی‌های دیگر اکبریه می‌توان به درختان توت، انار و گل‌های زیبای تاج خروس اشاره کرد که در کنار استخر جبهه جنوبی باغ، نمایی زیبا‌ مقابل دیدگان بازدیدکنندگان می‌سازند.

باغ عباس‌آباد؛ باغ تاریخی

هنوز مشخص نیست‌ عباس‌آباد را شاه‌عباس صفوی آباد کرد یا از اول آباد بود؛ اما می‌توان گفت‌ نام این باغ از سومین شاه صفوی عاریت گرفته شده، زیرا تا قبل از سال 1020 هـ.ق این منطقه را خرگوران صدا می‌زدند. عباس‌آباد باغ سرسبزی است در حاشیه دریاچه طبیعی که در تقسیم‌بندی باغ‌های ایران جزو باغ‌های مطبق به حساب می‌آید.

این باغ با دارا بودن حمام، باغ، سد، محور آبرسانی به طول ۶۰۰ متر، دو برج آجری، واحد صنعتی (آسیاب آبی)، محل احتمالی کاخ پادشاهان صفوی و مراکز پخت سفال و آجر و واحدهای مسکونی بخش خدمه، جاده‌های سنگفرش ورودی به مجموعه و همچنین جاده‌های سنگفرش از محل باغ به کاخ و از محل به مجموعه تاریخی عباس‌آباد از آثار تاریخی استان مازندران است. مجموعه باغ‌های عباس‌آباد در ۹ کیلومتری شهرستان بهشهر و در دامنه رشته‌کوه‌های البرز و ‌میان جنگل‌های انبوه قرار گرفته و از جمله مهم‌ترین و بزرگ‌ترین باغ‌های تاریخی ایران است.

باغ فین؛ سروستان

باغشاه فین مجموعه‌ای از شاخص‌های ساخته شده معماری در دوران صفویان، زندیه و قاجاریه است؛ حتی بعضی‌ تاریخ‌نگاران، بانیان اولیه باغ فین را حاکمان آل‌بویه در قرن پنج می‌دانند، اما باعث و بانی باغ فعلی را باید شاه‌عباس دانست. این بنا به خاطر ذخیره فراوان آبش (چشمه سلیمانی)؛ باغی با درختان ستبر، یک استخر با فواره‌های بسیار و یک حمام تاریخی (جایی که امیرکبیر به قتل رسید) بسیار مشهور است.

یک بنای کریمخانی و حمام معروف هم که در قسمتی از پارک واقع شده از بناهای فعلی باغ هستند. گفتنی است دیدن این باغ به اندازه باغ شاهزاده ارزش دیدن دارد.

باغ چهل‌ستون؛ باغ پادشاهان

امروزه دیگر بجز باغ چهل‌ستون و هشت‌بهشت، لکه سبز دیگری از باغ شهر صفوی اصفهان باقی نمانده است. این دو لکه سبز درواقع تنها باغ‌هایی هستند که از دست ظل‌السطان ـ حاکم قاجاری اصفهان ـ جان سالم به در برده‌اند. تعداد زیاد چنارها باعث شد ‌ این عمارت را چهل‌ستون بنامند.

این باغ تنها قسمت کوچکی از باغ وسیع جهان‌نماست که برای پذیرایی از مهمانان ویژه‌ای همچون پادشاهان و صاحب منصبان دولت‌های هم‌عصر صفوی ساخته شد که به مقر حکومت شاه‌‌صفوی می‌آمدند. / ضمیمه چمدان

نیلوفر منصوری