عقلانیت از دیدگاه امیرالمومنین (ع)

از منظر اسلام و تعالیم عالیه آن قبول موضوعی (حتی دینی و شرعی) بدون مداخله صحیح عقل که به تعبیر معصومین(ع) از آن به پیامبر باطنی نیز یاد شده است امری نادرست است، از این روست که فرموده‌اند هر چه عقل بدان حکم کند شرع نیز به آن حکم خواهد کرد و هرچه شرع بدان حکم نماید عقل نیز چنان خواهد کرد.‌

اما بروز و ظهور تامه عقلانیت در عالم اسلام را می‌توان در وجود نورانی سرور موحدان عالم علی مرتضی(ع) به وضوح تمام مشاهده کرد.

پی بردن به جایگاه اندیشه و انسان اندیشمند در منظر علی(ع) کار دشواری نیست، چه کلام ژرف و موزون حضرت که اهم آن در نهج‌البلاغه گردآوری شده بصراحت تاکید بر تفکر، برتری متفکر از لحاظ اجتماعی و نیز معنوی بر اقران خویش، رجوع به اندیشمندان در مواقع و مشکلات و... نموده که همه و همه بسادگی و گستردگی در بطن کلام حضرت جای گرفته و قابل مشاهده است.‌

تفکر علوی در این راستا به گونه‌ای است که ابنای بشر برای رستگاری باید رهپوی مسیر عقلانیت شوند و عقل (البته عقل و خرد تهذیب یافته و منور به نور هدایت الهی) را چراغ راه هدایت خویش قرار دهند و از این روست که در کلام حضرت، قدر و منزلت آدمی به عقل و عقلانیت اوست (الانسان بعقله).

در منظر علوی حتی یکی از وظایف پیامبران از برانگیخته شدن در میان امم، تذکاری بر بشریت برای بیدار کردن عقل و دیده درون و منور ساختن آن به نور هدایت و سپس پیروی از آن است.

از این رو در خطبه یکم از نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «پس پیامبرانش را در میان مردم مبعوث ساخت و پی در پی رسولان خود را به سوی آنها فرستاد تا... گنج‌های پنهانی عقل‌ها را آشکار سازند.»

از این منظر، انسانی در جامعه مورد وثوق و اعتماد است که مراتب عقلانیت را پیموده و به کمال عقل (البته هر کس به فراخور حد روحی و معنوی خویش) نایل آمده است و این شخص به همین واسطه است که در میان مردم ارج‌‌و‌قرب پیدا می‌کند و بلندمرتبه می‌شود و عکس این عمل نیز مصداق دارد چنان که حضرت در این باره و در توصیف گفتار عاقل و نادان می‌فرمایند: «زبان خردمند پشت دل اوست و دل احمق پشت زبان او» و یا «چون عقل و خرد به مرتبه کمال رسد گفتار کم می‌گردد.»

عقل و عقلانیت در اندیشه بلند حیدری نه از این روست که تنها کمال و نقص انسان در اجتماع را مدنظر قرار دهد بلکه خردی مدنظر حضرت است که اتصال به عقل کلی یافته و عاری از منیت است و حقیقت امر را بدون هیچ واسطه‌ای ادراک می‌کند و مقامات اخروی را به منافع دنیوی نمی‌فروشد و اصولا در تفکر و الهیات علوی خرید و فروش جایی ندارد (چنان که در توصیف حالات بندگان، عبادتگران به طمع بهشت را به معامله‌کنندگان تشبیه فرموده‌اند).

اما دیدگاه حضرت علی(ع) در پیشوایی جامعه و امر زعامت مسلمانان نیز بسیار خردمندانه و توام با ظرافت‌های فکری و دقت‌های مافوق بشری است چنان که از منظر حضرت اندیشه درست والی و حاکم ازجمله مواردی است که می‌تواند اندیشه درست را در جامعه بگسترد چنان که در حکمت 332 می‌فرمایند: «اندیشه درست وابسته به دولت‌ها و برتری‌ها و دارایی‌هاست که رو می‌آورد، با رو آوردن آنها و می‌رود با رفتن آنها»، اما توصیف حضرت از پیشوای خردمند در جامعه اینچنین است: «هر که خود را پیشوای مردم نمود باید پیش از یاد دادن به دیگری نخست به تعلیم نفس خویش بپردازد و باید پیش از ادب کردن و آراستن دیگری به زبان، به روش او را ادب و آراسته سازد و آموزنده و ادب‌کننده نفس خود را از آموزنده و ادب‌کننده مردم به تعظیم و احترام سزاوارتر است». (حکمت 70)

و این کلام حضرت که برگرفته از تفکری الهی و اندیشه‌ای قدسی است بخوبی ارتباط شخص با جامعه و با نفس خویش را به تصویر می‌کشد و نمود کامل پیشوای خردمند را ترسیم می‌نماید که با این گونه هدایت جامعه به رستگاری و سعادت خواهد رسید.

گستره و شعاع عقل در باطن کلمات امام متقیان(ع) بسیار فراتر از این است که در بند این کلمات درآید، از منظر حضرت حتی در تمییز میان امور دین، عقل است که داوری می‌کند و در مقام قضاوت می‌نشیند و در نهایت دفع و رفع شبهه می‌کند.‌

اما ورای تمام این مسائل بعد روحانی و معنوی حاکم بر آموزه‌های اسلام و مکتب علوی اقتضا می‌کند که سمت و سوی آن مبانی را به جهت تعالی روحی سوق داده، منظری آسمانی پیش روی پیروان و شیعیان خویش بگشایند.

حضرت در کلام ژرف و گهربار خویش می‌فرمایند: «عقل مرکب علم است» و در این سخن چه زیبا وظیفه عقل را تبیین فرموده‌اند، چه با توجه به این که در تعالیم اسلام و آموزه‌های معصومین(ع) علم نوری از انوار حضرت احدیت است که بر دل و جان مومن می‌تابد لذا عقل نیز که طبق این فرمایش حضرت مرکب علم است وظیفه دارد انسان را از وادی جسم که عالم ظلمانی است بر دوش و پشت خویش سوار کرده، به وادی اشراقات و معنویت تامه رساند و شاید این عالی‌ترین و حقیقی‌ترین وظیفه عقل در پیشگاه خداوند سبحان و در قبال انسان باشد که امیر المومنین(ع) به آن تصریح فرموده‌اند.

هوشنگ شکری - جام جم