بی‌خیال زلزله نشوید

زلزله تهران شما را هم ترساند؟

اصلا متوجهش نشدم! در دفترم قدم می‌زدم و انتهای جلسه مرکز ملی پیش‌بینی زلزله بود و ما درباره آخرین نتایج دستاوردها با هم صحبت می‌کردیم.

بعد چطور؟ نگران نشدید که شاید یک پیش‌لرزه باشد؟

مساله زلزله در تهران به هرحال یک مساله مهم در کل کشور است؛ اما از نظر علمی یک زلزله 4 ریشتری نمی‌تواند شاخص پیش نشانگر زلزله‌ای بزرگ‌تر باشد. ما زلزله‌هایی با بزرگی 5 یا بیشتر را زلزله متوسط محسوب می‌کنیم. در برخی موارد دیده شده است که وقتی دو زلزله با بزرگی 5 یا بیشتر در فاصله زمانی کمی از هم رخ دهند، ممکن است مقدمه وقوع یک زلزله بزرگ‌تر باشد، البته نه در هر زمان و هر مکانی.

اما زلزله‌های کمتر از 4 ریشتر معمولا هدف مطالعات پیش‌بینی محسوب نمی‌شوند و حتی نمی‌توان دقیقا گسل مسببش را تشخیص داد.

ولی شما اعلام کردید گسل مسبب زلزله، گسل جنوب شرق تهران بوده است.

بله. من گفتم احتمالا! نمی‌توان مطمئن بود. زلزله پدیده‌ای تصادفی و در عین حال تعیینی است پس قابل پیش‌بینی است. یعنی از یک سو باید در آینده این توانایی را پیدا کنیم که با یک‌سری محاسبات زمانی، وقوع زلزله را حدس بزنیم و از سوی دیگر حتی اگر بتوانیم زمان وقوعش را حدس بزنیم ممکن است با وجود محاسبات ما درحدود زمانی که برآورد کرده‌ایم رخ دهد یا ندهد.

زلزله‌های شدید با بزرگی 6 یا 7 را هم نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم؟

الان هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند، اما باید درباره‌اش کار کنیم.

شنیده‌ام در برخی کشورهای پیشرفته‌تر از نظر علمی، می‌توان زلزله را کمی پیش از وقوعش حدس زد. این صحت دارد؟

در بعضی از کشورها مثل آمریکا، سال هاست درباره این مساله در حال تحقیق هستند. آنها بیش از 24 سال است که در کالیفرنیا مشغول مطالعه‌اند، اما ادعای پیش‌بینی زلزله را ندارند.

بعد از زلزله بم که توجه جهانی را برانگیخت، ما مطالعاتی را برای پیش‌بینی زلزله آغاز کردیم. ما در چند سال گذشته 4 پروژه تحقیقاتی در این زمینه داشته‌ایم و زمینه را فراهم کرده‌ایم.

پیش نشانگرهای زلزله‌های بزرگ چه هستند؟

کمیسیون پیشگیری از زلزله انجمن بین‌المللی زلزله‌شناسی و فیزیک درون زمین IASEI تغییرات گاز رادون و تغییرات سطح آب زیرزمینی را به عنوان نشانگر‌های اصلی معرفی می‌کنند. یک‌سری هم نشانگرهای غیرشناخته‌شده ولی گزارش شده‌ای در این زمینه وجود دارد مثل تغییرات الکترومغناطیسی و... .

فرضیه‌هایی وجود دارد که بر اساس آنها تغییرات وضع هوا یا چگونگی قرار گرفتن ماه نسبت به زمین هم در بروز زلزله موثر است، شما تا چه حد این فرضیه‌ها را قبول دارید؟

برخی به این مسائل معتقدند، اما انجمن بین‌المللی زلزله‌شناسی و فیزیک درون زمین به این مسائل نپرداخته است. گاهی ممکن است نوعی همزمانی تصادفی بین دو واقعه رخ دهد و مردم را به این نتیجه برساند که احتمالا بین آنها ارتباطی هست، در حالی که واقعا به هم ربطی نداشته باشند.

تهران چند گسل فعال دارد؟

معروف‌ترین گسل‌های تهران، گسل شمال تهران، ایوانکی در جنوب‌شرقی تهران، ری و کهریزک در منتهی‌‌الیه جنوب تهران و شرق تهران و حوالی بهشت زهراست. گسل‌های کوچک فرعی هم تعدادشان کم نیست.

قبول دارید که از آخرین بررسی‌ها درباره وضعیت گسل‌های تهران زمان درازی گذشته است؟

یک دوره کامل مطالعات در این زمینه، نیاز به سرمایه‌گذاری کلان دارد که در ایران یا انجام نشده یا بسیار محدود بوده است. اما پژوهشگران در این مدت بیکار نبوده‌اند و از هر فرصتی برای مطالعه بیشتر وضعیت گسل‌ها استفاده کرده‌اند.

به هر حال پژوهش‌های علمی برای شناسایی همه گسل‌های تهران و موقعیت سازه‌ها نسبت به آنها کامل نیست و این خطرناک به نظر می‌رسد.

دلیل نمی‌شود اگر سازه‌ای روی گسل ساخته ‌شده باشد، حتما وضعیتش خطرناک باشد. شاید آن گسل اصلا لرزه زا نباشد و مهم به حساب نیاید.

ولی پژوهش‌ها هنوز در تشخیص انواع گسل‌ها و موقعیت دقیق برخی از آنها ناقص است. شایعاتی وجود دارند که می‌گویند گسلی مهم از زیر بازار بزرگ تهران می‌گذرد و موسسه ژئوفیزیک، سازمان انرژی اتمی، منابع تامین آب تهران و حتی برج میلاد روی گسل قرار دارند.

مهم این است که در طراحی یک سازه پارامتر‌های لازم برای در امان ماندن از زلزله وجود دارند. در مورد برج میلاد می‌دانم که مطالعات خوبی درباره‌اش صورت گرفته است.

مکان‌های دیگری که نام بردم چه وضعیتی دارند؟

اینها که گفتید خیلی‌هایشان در محدوده مرکزی شهر تهران هستند، ولی حتی اگر روی گسل هم نباشند معنایش صد در صد ایمن بودنشان نیست. مساله این است که در ساخت سازه‌های حساس و مهم باید استاندارد‌ها رعایت شده باشند.

اما تاریخ ساخت این سازه‌ها نشان می‌دهد در آن زمان مطالعات ژئوفیزیکی پیش از ساخت انجام نشده است. این طور نیست؟

من می‌گویم شیوه درست این است که اگر می‌گویند گسل شمال تهران خطرناک است، اجازه ساخته شدن برج‌های بلند و مجتمع‌های مسکونی را در شمال تهران ندهیم در حالی که این اتفاق افتاده است و روی زون اصلی گسل ساختمان‌سازی شده است. جنوب تهران هم مناطق خطرناکی دارد که روی گسل ساختمان ساخته‌اند.

مرکز تهران چه وضعیتی دارد؟

مرکز تهران روی گسل مهمی نیست، اما مساله این است که اگر گسل‌های شمالی و جنوبی تهران بلرزند آیا ساختمان‌های مرکز تهران و دیگر مناطق که بر اساس استاندارد‌ها ساخته نشده‌اند، طاقت می‌آورند؟ مردم ایمن می‌مانند؟

سال‌ها پیش قرار بود نقشه‌ای کامل و جامع از موقعیت گسل‌های خطرناک تهران تهیه شود، اما کسانی اجازه این کار را ندادند. شما هم گمان می‌کنید دلیلش وحشت از افت قیمت زمین‌های گرانقیمت برخی نقاط تهران است ؟

بله. بالاخره یک متر مربع زمین الان در شمال شهر قیمت بالایی دارد.

با این وضعیت،‌ پیش‌بینی می‌کنید در آینده موفق شوید نقشه‌ای این چنینی تهیه کنید؟

جزو طرح‌هایمان هست، پیشنهادش را هم داده‌ایم، اما انجام چنین طرح‌هایی نیازمند صرف هزینه است و تا زمانی که هزینه نشود، پژوهش‌ها جامع و کامل نیستند و گرچه اطلاعاتی را اضافه می‌کنند، اما سطح علمی‌مان را چندان در این زمینه بالا نمی‌برند.

هر زلزله‌ای یک دوره بازگشت دارد، گفته می‌شود دوره بازگشت زلزله‌ای با بزرگی بالاتر از 5 ریشتر در تهران به تاخیر افتاده است. این موضوع را قبول دارید؟

زلزله بزرگ قبلی در گسل شمال تهران 3 هزار سال پیش رخ داده است، اما هنوز دوره بازگشتش مشخص نیست. در جنوب تهران هم 3 زلزله تاریخی در منطقه ری داریم، اما دوره بازگشت آنها مشخص نیست. پس چه کسی می‌تواند بگوید زمان آمدن این زلزله‌ها دقیقا کی است؟ به تاخیر افتاده‌اند یا هنوز وقتشان نرسیده است؟

رسیدن به این اطلاعات نیاز به پژوهش دارد و پژوهش بودجه می‌خواهد. گاهی هزینه انجام یک آزمایش به 50 تا 100 میلیون تومان می‌رسد. ما بارها در سال‌های 78، 82،‌84 و 86 از وزارت علوم و سازمان‌های دیگر برای دریافت بودجه برای چنین پژوهش‌هایی پروپوزال داده‌ایم، اما خبری از بودجه نبوده است.

از نگاه یک فرد علمی، به نظرتان تهران به عنوان شهری که روی چند گسل لرزه‌خیز قرار دارد، ‌چقدر آمادگی رویارویی با بحران را دارد؟

در شهری که حتی بارش تگرگ یا برف ممکن است رفت و آمد را تا ساعت‌های متمادی مختل کند یا در نقاطی از آن رانش زمین دیده می‌شود یا ساختمانی بدون وقوع زلزله فرو می‌ریزد، طبیعی است که از فکر کردن به زلزله‌اش نگران می‌شوم و حس می‌کنم زلزله یک فاجعه انسانی به وجود می‌آورد.

از نظر ما زلزله اخیر تهران محاسنی هم داشت مثلا جای مطالعه بیشتر درباره گسل مسببش را برای زلزله‌شناسان باز کرد. ضمن آن که سطح نگرانی‌های منطقی مردم را درباره زلزله افزایش داد و آنها را یاد لرزه‌خیزی تهران و توجه بیشتر به اصول ایمنی در این زمینه انداخت.

مریم یوشی‌زاده