زندگی زیر سنگینی فلز سرب‌

این فلز پرمصرف‌

سرب فلزی نرم به رنگ خاکستری متمایل به آبی یا نقره کبود است. سالانه چیزی حدود 5/3 میلیون تن از این فلز در سراسر دنیا مصرف می‌شود. این فلز بعد از آهن دومین فلز پرمصرف صنعتی است؛ هرچند ممکن است همه ما با شنیدن نام سرب بیشتر به یاد بنزین بیفتیم؛ اما باید بدانیم بسیاری از ابزار و لوازمی که در خانه و محل کار با آنها سر و کار داریم، حاوی سرب هستند.

چیزهایی مثل کابل‌ها و مواد شیمیایی و البته باتری‌های الکتریکی بالاترین مصرف سرب را به خود اختصاص داده‌اند. سرب قرمز به مقدار بسیار زیاد در رنگ‌آمیزی‌های فولادی و ساختمانی و کرومات سرب به عنوان رنگ زرد، کاربرد دارد.

از جایی که بیشتر ما انسان‌ها عادت داریم همه چیز را به شکل خالص و تصفیه شده دربیاوریم، سربی را هم که به طور طبیعی در پوسته زمین با غلظتی حدود 13 میلی‌گرم بر کیلوگرم است، تصفیه می‌کنیم و آن را به یک عامل آلودگی در محیط زیست خود تبدیل می‌کنیم.

در غیر این صورت، ماسه‌سنگ‌ها چیزی حدود 15 درصد و سنگ‌های آهکی چیزی حدود 5 درصد سرب به همراه دارند. سرب موجود در خاک‌ها، حدود 25 میلی‌گرم بر کیلوگرم است؛ اما با وجود این اثرات مخرب و جبران‌ناپذیری را روی کیفیت خاک می‌گذارد. جذب ذرات سرب به وسیله ذرات رس موجود در خاک‌ها، ترکیبات غیرقابل حلی را ایجاد کرده که عناصر غذایی محلول را از دسترس گیاهان خارج می‌کنند.

سرب در آب و خاک‌

متاسفانه سربی که به هر شکل  خاک، ذرات اتمسفر و ذرات خروجی از اگزوز  وارد آب می‌شود، غلظت خود را در آب‌های زیرزمینی از 1 تا 60 میکروگرم و در آب دریاچه و رودخانه‌ها 1 تا 15 میکروگرم افزایش می‌دهد. البته غلظت سرب در آب‌‌های عمقی کمتر از آب دریاچه‌ها و رودخانه‌هاست.

هوای شهرهای صنعتی همیشه تا چندین برابر بیشتر از روستاها و کوهستان‌ها به سرب آلوده است. جز منابع طبیعی سرب ، منابع غیرطبیعی تولیدکننده در محیط ، صنایع مختلف از جمله صنایع نظامی ، باتری‌سازی ، شیمیایی ، کوره‌های ذوب سرب و بهتر از همه این‌ها ، سرب حاصل از سوخت بنزین در وسایط نقلیه هستند که هر روز مقادیر بسیاری از این فلز سنگین را وارد محیط طبیعی می‌کنند.

از ماست که بر ماست‌

همیشه می‌گویند همه چیز در طبیعت سر جای خود قرار دارد. درخصوص سرب هم معمولا منابع مختلف طبیعی آن هیچ‌گاه دردسرساز نیستند؛ اما منابع مصنوعی که اتفاقا ساخته دست بشر هستند، آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌کنند. بسیاری از کشاورزان به طور کاملا نادانسته هر روزه مقادیر زیادی سم را وارد طبیعت می‌کنند، غافل از این که جز اثرات نامطلوبی که سموم به طور بالقوه بر طبیعت می‌گذارد، سرب موجود در آنها هم مشکل‌آفرین است.

غلظت بالایی از سرب را پسماندهای شهری کمپوست شده و کمپوست نشده به همراه دارند. لجن و فاضلاب شهری با خصوصیات شیمیایی نامساعد حجم بالایی از عناصر سنگین از جمله سرب را شامل می‌شود.

استفاده از فاضلاب برای کشاورزی به این دلیل خطرناک است که گیاهان می‌‌توانند تا حدود زیادی عناصر سنگین و از جمله سرب را جذب کنند. به همین دلیل در بیشتر کشورها از آبیاری مزارع کشاورزی و سبزی و صیفی با فاضلاب شهری جلوگیری می‌شود.

کارخانه‌های ذوب فلزات و معادن هم تا حد بالایی سرب به محیط اضافه می‌کنند و در نهایت تترااتیل و تترامتیل سرب برای افزودن به سوخت اتومبیل‌ها تقریبا 12درصد کل مصرف سرب را در صنعت به خود اختصاص می‌دهد.

کودکان در خطر

از جمله منابع آلودگی سرب که بویژه کودکان را در معرض خطر قرار می‌دهد، رنگ‌های نقاشی و گرد و غبار موجود در خانه‌های قدیمی است. اینها می‌توانند منبع بالقوه‌ای برای تماس کودکان با سرب باشند. همچنین باید تا حد امکان از تماس آنها با صفحات رنگین روزنامه و مجلات جلوگیری کرد؛ چرا که این دو مورد مقادیر بالایی از سرب را می‌توانند در دسترس قرار دهند. صنایع لحیم‌کاری و صافکاری هم تولید سرب می‌کنند.

آلودگی آب و هوا و گیاه‌

سرب در آب آشامیدنی بندرت بیش از حد مجاز یافت می‌شود و تنها در صورتی که اسیدیته آب به هنگام عبور از لوله‌ها اسیدی باشد، می‌تواند مقادیری سرب را در خود حل کند. بیش از 80 درصد سرب در هوای آلوده شهرها از اگزوز اتومبیل‌ها خارج می‌شود و ذراتی که به این ترتیب تولید می‌شوند، اولا به صورت رسوباتی روی شاخ و برگ گیاهان می‌نشینند و مانع رشد و گسترش آنها می‌شوند و ثانیا از طریق خاک به اندام‌های زیرزمینی گیاه نفوذ می‌کنند و پس از جذب به وسیله گیاه در سرتاسر بافت‌های آن پخش می‌شوند.

میزان سرب تثبیت‌شده روی برگ‌ها به صاف بودن سطح برگ، شدت باد و میزان بارندگی محیط بستگی دارد. جذب نمک‌های غیرمحلول سرب هرچند به وسیله درختان بزرگ انجام نمی‌شود اما براحتی با ریشه‌های افشان و سطحی بوته‌ها و درختچه‌ها قابل جذب است.

عناصر سنگینی مثل سرب می‌توانند بر فعالیت میکروارگانیزم‌ها در خاک هم اثر بگذارند و باعث کاهش باروری و حاصلخیزی خاک شوند. در تحقیقاتی که اخیرا دانشمندان انجام داده‌اند، مشخص شد که سرب می‌تواند بر فعالیت‌ میکروارگانیزم‌هایی که سلولز را در خاک تجزیه می‌کنند، ‌اثر بگذارد. به این ترتیب، این فلز سنگین می‌تواند مانع تجزیه مواد در خاک شود و چرخه‌های طبیعی را دچار مشکل می‌کند.

بیش‌فعالی در کودکان‌

مطالعه‌ای که روی غلظت سرب در خاک محیط‌های شهری و رفتار کودکان در این محیط‌ها انجام شد،‌نشان داد غلظت سرب خاک با میزان سرب خون در بدن کودکان هماهنگی و مطابقت دارد. در این آزمایش مشخص شد که با افزایش غلظت سرب در خون، رفتار کودکان با بیش‌فعالی همراه است.

مواد غذایی، راه ورود

مقدار سرب در غذاهای مختلف متفاوت است. در غذاهای خام مثل نان،‌ سبزیجات،‌ میوه و گوشت معمولا مقدار سرب کم است. کسانی که در مناطق آلوده از سبزیجات محلی یا خانگی استفاده کرده‌اند، مقدار سرب خونشان 28 درصد بالاتر از دیگرکسانی بوده است که از این سبزیجات استفاده نکرده‌اند.

سرب جانداران را مسموم می‌کند

سرب به 2 روش وارد بدن انسان و حیوانات می‌شود و در آنها مسمومیت ایجاد می‌کند؛ یکی از طریق ورود به زنجیره غذایی از راه تغذیه از عناصر این زنجیره و دیگری از طریق تنفس هوای آلوده به سرب. از طریق تغذیه غلظت‌هایی از سرب وارد بدن انسان و جانداران می‌شود. هر چند در گذشته، عده‌ای از محققان تنها سرب موجود در هوا را مسوول آلودگی و سمیت سرب در انسان و جانداران می‌دانستند، اما امروزه معتقدند روزانه 33 درصد سرب وارد شده به بدن افراد شهرنشین از هواست و عده‌ای هم سهم هوا را فقط 20 درصد می‌دانند. عوارض مسمومیت سرب در انسان شامل بالا رفتن میزان سرب در خون انسان و ایجاد مسمومیت در دو نوع حاد و مزمن است.

در اثر مسمومیت مزمن، بیماری‌هایی نظیر قولنج سربی، فلج عصبی، فلج، ورم کلیه، کم‌خونی، بالا رفتن فشار اسید اوریک در خون، نقرس سربی و سقط جنین در انسان و حیوانات باردار بروز می‌کند. از مهم‌ترین عوارض مسمومیت حاد با سرب، انسفالوپاتی و ضایعات مغزی است. در میان حیوانات، آلودگی سرب در دام‌های محلی تا حد زیادی مورد توجه دانشمندان بوده است؛ چرا که انسان به طور مستقیم از فرآورده‌های آنها استفاده می‌کنند.

محققان با اندازه‌گیری سرب در پشم و خون گوسفندانی که در مزارع آلوده به سرب می‌چریده‌اند، بین مقدار سرب در پشم و غلظت سرب در خون رابطه مستقیمی پیدا کرده‌اند. ماهی‌های آب شیرین قادرند سرب را به صورت یون در خود جمع کنند. بسیاری از نرم‌تنان هم قادرند مقدار زیادی سرب آب دریا را در بافت‌های نرم خود ذخیره کنند.

 به طوری که مقدار ذخیره شده سرب در صدف آنها 1000 بار بیشتر از سرب موجود در دریا بوده است. پرندگان تا حدودی در مقابل سرب از خود مقاومت نشان داده‌اند، اما در مقابل سگ‌ها، علامت‌هایی از ضایعات مغزی از خود بروز داده‌اند.

علامت‌های مسمومیت با سرب در گاوها در حد بحرانی، کوری، بزاق‌آوری مفرط، انقباض ماهیچه، ساییدگی دندان‌ها، انعکاس کم و مرگ ناگهانی است. در گوسفندان هم اگر مقادیر کلسیم، فسفات یا سولفات در بدن کافی نباشد، سمیت سرب، شدید بوده و به مرگ منجر خواهد شد.

و در نهایت این که...

عنصر سنگین سرب از طریق منابع مختلف به محیط‌زیست وارد می‌شود و اثرات سمی آن در بدن انسان و دیگر جانداران تایید شده است. بنابراین ضرورت دارد در استفاده از منابع حاوی سرب، دقت و بررسی لازم صورت گیرد و از ورود بی‌رویه آن به محیط‌زیست جلوگیری شود. در چند سال اخیر با حذف سرب از سوخت وسایل نقلیه، کمک بالایی به پاکسازی محیط شده است که به نظر می‌رسد باید تلاش‌های بیشتری در این جهت صورت گیرد.

عاصفه اله‌وردی‌