ایران-آژانس‌؛ کدام بازنگری!

سایه سنگین قطعنامه سیاسی بر وین
تروئیکای اروپایی پیش‌نویس قطعنامه‌ای تند را براساس گزارش اخیر رافائل گروسی آماده کرده که ایران را به «عدم همکاری جدی» متهم می‌کند و خواستار توقف فوری غنی‌سازی، بازگشت به محدودیت‌های برجامی منقضی شده و دسترسی نامحدود بازرسان حتی به سایت‌های آسیب دیده از جنگ ۱۲ روزه است. این در حالی است که بخش عمده مشکلات مطرح‌شده در گزارش گروسی دقیقا نتیجه همان حملات غیرقانونی آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای تحت نظارت آژانس است؛ تأسیساتی که طبق معاهده عدم اشاعه نباید هدف هیچ‌گونه تعرضی قرار می‌گرفت. آژانس در پنج ماه گذشته به سایت‌های بمباران‌شده دسترسی نداشته، اما به جای محکوم کردن تجاوز آشکار، ایران را به دلیل محدودیت‌های امنیتی مشروع پس از حمله مورد سرزنش قرار داده است. این دوگانگی رفتاری، بیش از هر زمان دیگری ماهیت سیاسی کارکرد آژانس در پرونده ایران را عیان ساخته است.  
   

بازنگری اساسی در راه است
در همین حال، کاظم غریب‌آبادی، معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت خارجه ایران، روز یکشنبه ۲۵ آبان در جمع خبرنگاران جدی‌ترین هشدار سال‌های اخیر را صادر کرد: «اگر شورای حکام قطعنامه سیاسی تصویب کند، ایران ناگزیر به بازنگری اساسی در کلیت روابط خود با آژانس و حتی تعهدات مرتبط با معاهده عدم اشاعه خواهد بود.»
غریب‌آبادی تأکید کرد که ایران پس از تجاوز مستقیم به تأسیسات هسته‌ای‌اش، همچنان حسن نیت نشان داده و حتی در شهریورماه توافق قاهره را با عراقچی برای از سرگیری نسبی بازرسی‌ها امضا کرده بود، اما این صبر استراتژیک حد و مرزی دارد. او یادآور شد «حسن نیت یک‌طرفه نمی‌تواند بی‌پایان باشد» و اگر آژانس به ابزار فشار سیاسی تبدیل شود، ایران نیز سیاست‌های خود را بر مبنای رفتار متقابل تنظیم خواهد کرد. این موضع تنها از سوی غریب‌آبادی نیست؛ محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی نیز اعلام کرده که هرگونه قطعنامه سیاسی «تکراری و فاقد اثر حقوقی» است و فقط به تشدید تنش منجر می‌شود. سخنگوی وزارت امور خارجه هم پیش‌نویس اروپایی‌ها را «اقدامی سیاسی برای فشار» خوانده که با ادعای دیپلماسی آنها در تناقض آشکار است.  
   
اتحاد سه‌جانبه؛ تکرار موفقیت اسنپ‌بک در وین
یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های دیپلماسی ایران در سال ۱۴۰۴، همکاری بی‌سابقه با روسیه و چین در بی‌اثر کردن مکانیسم ماشه بود. وقتی تروئیکای اروپایی در ۲۸ شهریور ۱۴۰۴ تلاش کرد با فعال‌سازی اسنپ‌بک تحریم‌های سازمان ملل را بازگرداند، نامه مشترک سه کشور به گروسی، بیانیه‌های قاطع در شورای امنیت و حمایت گسترده کشور‌های عدم تعهد، این تلاش را به شکست کشاند. اکنون همان اتحاد سه‌جانبه بار دیگر در وین فعال شده است. میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی وین، پیش‌نویس اروپایی‌ها را «غیرقانونی، فاقد هرگونه تعهد حقوقی و نشانه بن‌بست کامل سیاست اروپا» توصیف و تأکید کرده که مسکو در کنار تهران ایستاده است. نماینده چین نیز رویکرد تقابلی را «مخرب» خوانده و یادآور شده که با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ در ۲۶ مهر ۱۴۰۴، دیگر هیچ مبنای حقوقی برای فشار بر ایران وجود ندارد. نامه سه‌جانبه ایران، روسیه و چین به گروسی در ۱۵ آبان ۱۴۰۴ نقطه عطف دیگری بود که اعلام کرد آژانس باید به پادمان جامع محدود شود و گزارش‌دهی تحت قطعنامه ۲۲۳۱ را متوقف کند. این نامه دست‌کم ۱۵ کشور عضو شورای حکام از جمله اعضای جنبش عدم تعهد را به ممتنع بودن یا رأی منفی تشویق کرده است.  
   

آژانس؛ به ابزار سیاسی غرب
تحولات یک سال اخیر نشان می‌دهد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تدریج از نهاد فنی به بازوی اجرایی سیاست خارجی غرب تبدیل شده است. گزارش‌های گروسی در ماه‌های گذشته به جای تمرکز بر واقعیات فنی، عمدتا بر گمانه‌زنی درباره «احتمال انحراف» متمرکز بوده‌اند؛ گمانه‌زنی‌هایی که حتی خود گزارش‌ها اذعان می‌کنند هیچ مدرکی برای آنها وجود ندارد. در همین حال، آژانس هیچ‌گاه حملات نظامی به تأسیسات هسته‌ای تحت نظارت خود را به‌عنوان نقض فاحش پادمان‌ها محکوم نکرد و حتی از به‌کار بردن واژه «تجاوز» خودداری کرد. این رفتار دوگانه، اعتبار فنی آژانس را در نگاه بسیاری از کشور‌های عضو به شدت خدشه‌دار کرده و پرسش‌هایی جدی درباره استقلال این نهاد بین‌المللی مطرح ساخته است.  
با ترکیب فعلی شورای حکام، اروپایی‌ها برای تصویب قطعنامه به حداقل ۱۹-۱۸ رأی نیاز دارند. در نشست خرداد ۱۴۰۴، قطعنامه مشابه تنها با ۱۹ رأی موافق، سه رأی مخالف و ۱۲ ممتنع به تصویب رسید. اکنون با پایان رسمی قطعنامه ۲۲۳۱ و موضع‌گیری صریح روسیه، چین و جنبش عدم تعهد، احتمال رأی ممتنع یا منفی به مراتب بالاتر است. در صورت تصویب احتمالی، کارشناسان معتقدند این قطعنامه بیش از آن‌که به ایران ضربه بزند، انزوای سیاسی بیشتر غرب 
را نشان خواهد داد؛ همان‌طور که شکست اسنپ‌بک در مهرماه، ناکارآمدی سیاست فشار حداکثری را به اثبات رساند.  

پایان دوران تحمیل یک‌طرفه
ایران پس از تحمل تجاوز نظامی مستقیم، دیگر حاضر نیست حقوق مسلم خود در چارچوب معاهده عدم اشاعه را فدای ملاحظات سیاسی کند. تهران نشان داده در دفاع از برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز خود نه تنها منزوی نیست بلکه در کنار دو قدرت بزرگ شورای امنیت و اکثریت کشور‌های در حال توسعه، از موضعی قوی‌تر از همیشه برخوردار است. نشست این هفته شورای حکام، آزمون نهایی اعتبار آژانس به‌عنوان نهادی فنی و بی‌طرف خواهد بود. اگر آژانس بار دیگر به ابزار فشار سیاسی تبدیل شود، ایران گزینه‌های متعددی برای بازنگری اساسی در سطح همکاری خود پیش‌رو دارد؛ گزینه‌هایی که می‌تواند پیامد‌های گسترده‌ای برای آینده نظام عدم اشاعه در جهان داشته باشد. تماس تلفنی لاوروف و عراقچی یادآور این واقعیت است که تهران در این مسیر تنها نیست و اتحاد راهبردی با مسکو و پکن، سپری محکم در برابر هرگونه ماجراجویی جدید غربی به شمار می‌رود. ایران دیگر کشوری نیست که زیر بار قطعنامه‌های سیاسی برود؛ کشوری است که آماده است در صورت لزوم، قواعد بازی را یک‌بار برای همیشه تغییر دهد.