یادداشت تحلیلی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد شریفانی، مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی بر ابعاد پیام راهبردی مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) به مناسبت یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم

بسم‌الله الرحمن الرحیم

اهمیت پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه‌ علمیه‌ قم، نه‌تنها در محتوا و مضمون عمیق آن نهفته است بلکه در جایگاه زمانی، مخاطب هدف و رویکرد تمدن‌ساز آن نیز آشکار می‌شود. این پیام، در شرایطی صادر شده که جهان اسلام با چالش‌های نوپدید فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و تکنولوژیکی مواجه است و در چنین فضایی، بازخوانی نقش حوزه علمیه قم به‌عنوان رکن اساسی مرجعیت دینی و عقلانیت اسلامی ضرورتی حیاتی یافته است. اهمیت دیگر این پیام در آن است که رهبر انقلاب، حوزه علمیه قم را نه‌فقط به‌عنوان نهادی آموزشی بلکه به‌مثابه یک نهاد تمدن‌ساز معرفی می‌کنند که کارکردهای آن در ابعاد معرفتی، تربیتی، اجتماعی، فقهی و حتی سیاست‌گذاری کلان جامعه اسلامی گسترده است.
رهبر انقلاب با ترسیم ویژگی‌های یک «حوزه پیشرو و سرآمد»، درواقع نقشه راه حوزه برای قرن آینده را مشخص می‌کنند: حوزه‌ای نوآور، بالنده، پاسخگو، انقلابی، دارای هویت تمدنی، و در عین حال مهذب و مأمور به «بلاغ مبین». این نگاه، بازتعریف رسالت تاریخی حوزه است؛ رسالتی که تنها به تدریس متون کهن محدود نمی‌ماند بلکه حوزه را به «مرکز تولید اندیشه نظام‌ساز» تبدیل می‌سازد؛ جایی که باید هم پاسخگوی مسائل نوظهور اجتماعی و علمی باشد و هم مسیر آینده امت اسلامی را روشن سازد.
نکته دیگر، استفاده از تعبیر «خطوط اصلی و فرعی تمدن نوین اسلامی» است که به‌وضوح نشان می‌دهد حوزه علمیه باید از موضع صرفا دفاعی خارج شده و به بازیگری فعال در فرآیند طراحی و تبیین تمدن اسلامی تبدیل شود. به این ترتیب، پیام مزبور تنها تجلیل از گذشته حوزه نیست بلکه «مانیفست آینده‌ساز» آن است و از این رو، شایسته است توسط اندیشمندان دینی به‌ویژه درون دانشگاه و حوزه، به‌صورت علمی، راهبردی و نظام‌مند تحلیل و تبیین گردد.
ابعاد پیام راهبردی مقام معظم رهبری به مناسبت یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم
 ۱. تحلیل محتوایی: عمق تاریخی، فکری و تمدنی پیام
پیام مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) نگاهی ژرف، جامع و چندلایه به ساحت حوزه علمیه دارد؛ از تاریخ‌نگاری تحلیلی گرفته تا طراحی آینده‌ای تمدن‌ساز. محتوای این پیام از نظر گستره معنایی به چهار بخش قابل تقسیم است:
الف) تحلیل تاریخی ـ عبرت‌آموز: رهبر انقلاب با مروری بر بستر تاریخی پیدایش دوباره حوزه قم، شرایط سیاسی ـ اجتماعی منطقه پس از جنگ جهانی اول را تبیین می‌کنند؛ در این چارچوب، بازتأسیس حوزه قم یک اقدام الهی و تاریخی برای بازسازی فکری و ایمانی امت اسلامی معرفی می‌شود. این بخش در حکم بنیان معرفتی پیام و بیانگر آن است که حوزه علمیه، زاییده شرایط بحران‌زده نیست بلکه پاسخ تمدنی به بحران‌های بیرونی و درونی جهان اسلام است.
ب) ترسیم هویت حوزه: ایشان حوزه را صرفا نهاد آموزشی تلقی نمی‌کنند بلکه آن را نهادی چندوجهی شامل علم، تربیت، اجتماع، سیاست و آینده‌سازی می‌دانند. حوزه، در این نگاه، همچون موتور محرکه‌ای است برای حرکت تمدن اسلامی و طراحی زیست‌بوم اسلامی.
ج) انتظارات آینده‌نگرانه: از حوزه، انتظار می‌رود که پیشرو باشد؛ نه فقط در بازتولید سنت بلکه در مواجهه فعال با چالش‌ها و نیازهای جدید. مراد از «پیشرو بودن» در پیام رهبری، نوآوری علمی، پاسخگویی فقهی، تعامل با علوم انسانی مدرن و طراحی نظری نظامات کلان اجتماعی است.
د) تعریف مأموریت راهبردی: مهم‌ترین مأموریت حوزه، از منظر رهبری، «بلاغ مبین» است؛ ابلاغ روشن، شفاف، و اقناعی پیام اسلام، نه صرفا در منابر سنتی بلکه با زبان روز، با ابزار نو و در مواجهه‌ای نقادانه با شبهات مدرن.
 ۲. تحلیل ساختاری: تنظیم روشمند و مرحله‌مند پیام
پیام رهبر انقلاب دارای ساختار دقیق، مرحله‌مند و هدفمند است که آن را به متنی هدایتگر تبدیل می‌سازد. می‌توان این ساختار را در چهار لایه اصلی چنین تبیین کرد:
* مقدمه تاریخی - تفسیری: ارائه تحلیل تاریخی به مثابه مبنا و زمینه ظهور حوزه علمیه قم؛ در این بخش، امام بزرگوار حوزه را پدیده‌ای نجات‌بخش در دل ظلمت‌زدگی معرفی می‌کنند.
* شناسایی جایگاه حوزه در منظومه تمدن اسلامی: ارائه تصویری علمی، دینی و اجتماعی از هویت حوزه.
* تشریح انتظارات واقعی و نارسایی‌های موجود: تبیین آسیب‌شناسانه از کارکردهای فعلی حوزه، ازجمله طولانی بودن فرآیند تحصیل، بی‌توجهی به اولویت‌های فقهی جدید، فاصله داشتن از مسائل اجتماعی روز و ناتوانی در بلاغ مؤثر.
* ارائه نقشه راه تحول: ترسیم الزامات حوزه پیشرو؛ شامل مهذب‌سازی، نظام‌مند کردن آموزش تبلیغ، اتصال با دانش‌های انسانی، تربیت مجتهد تمدن‌ساز و تنظیم اولویت‌ها براساس نیازهای امت.
ساختار پیام، فراتر از یک متن مناسبتی بلکه یک سند راهبردی برای تحول حوزه است که با دقت علمی و معرفتی تنظیم شده است.
 ۳. تحلیل راهبردی ـ دینی: از بازخوانی گذشته تا طراحی آینده امت اسلامی
پیام رهبری را باید در چارچوب طرح کلان تمدن نوین اسلامی تحلیل کرد. حوزه در این منظومه، نقشی بی‌بدیل دارد؛ زیرا هم تأمین‌کننده نیروی انسانی تمدن‌ساز است، هم تولیدکننده نظریه و هم نهادی هدایتگر در مواجهه با امواج فکری و فرهنگی.
الف) جایگاه حوزه در فرآیند تحقق تمدن نوین اسلامی:
رهبر انقلاب، حوزه را محل طراحی «نظامات» دانسته‌اند؛ نه فقط نظام سیاسی بلکه نظام اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، خانواده، زن، عدالت و سایر مؤلفه‌های تمدن. این تحول، مستلزم بازسازی در درون حوزه و بازتعریف مأموریت آن است.
ب) فقه تمدنی به جای فقه تقلیدی: پیام، ما را از فقه منفعل و استنادی به سمت فقه تمدنی، کاربردی و آینده‌نگر هدایت می‌کند؛ فقهی که بتواند پاسخگوی نیازهای متغیر زندگی مدرن، حکمرانی دینی و مسائل فراملی باشد.
ج) اهمیت تهذیب و تربیت حکیمانه: حوزه بدون تهذیب، به خطری برای خود و جامعه تبدیل می‌شود. مهذب‌سازی طلاب و تمرکز بر تربیت عقلانی ـ اخلاقی، شاه‌کلید تحقق حوزه پیشرو است.
د) نظام‌سازی تبلیغی: بلاغ مبین صرفا با تکرار سنتی محقق نمی‌شود؛ بلکه نیازمند طراحی «نظام تبلیغ» متناسب با دنیای دیجیتال، مخاطب‌شناسی دقیق، شناخت فضای مجازی و تبدیل طلبه به یک عنصر فعال فرهنگی در میدان عمومی است.
راهکارها و راهبردهای اجرایی برای تحقق حوزه پیشرو
در بخش پیشین، پیام راهبردی مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) به مناسبت یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم به‌طور تحلیلی بررسی شد. حال در این بخش به تحلیل راهکارهای اجرایی برای تحقق حوزه پیشرو خواهیم پرداخت.
 ۱. بازنگری در نظام آموزشی حوزه: از روش‌های سنتی به شیوه‌های نوین
یکی از چالش‌های اصلی که در مسیر تحقق حوزه پیشرو وجود دارد، ضعف‌های موجود در نظام آموزشی سنتی حوزه است. این ضعف‌ها از دو جهت قابل توجه است: محتوایی و روش‌شناختی. برای تحقق یک حوزه پیشرو، نیازمند تحول در این دو بخش هستیم:
الف) به‌روزرسانی محتوای دروس:
یکی از اولین اقدامات اجرایی برای تحول در حوزه، بازنگری و نوآوری در محتوای دروس است. دروس فقهی، اصولی، تفسیر و کلام باید بر اساس نیازهای روز و پرسش‌های نوین جامعه اسلامی و جهانی به‌روز شوند. از جمله مباحثی که باید در اولویت قرار گیرد، فقه اجتماعی و فقه حکومتی است. به‌ویژه فقهی که بتواند پاسخگویی مسائل نوظهور در عرصه سیاست، اقتصاد و فرهنگ باشد.
راهکار اجرایی:
ایجاد گروه‌های علمی‌تخصصی برای طراحی و تدوین دروس جدید و متناسب با تغییرات اجتماعی، سیاسی و علمی.
ب) استفاده از فناوری‌های نوین:
حوزه باید با ابزارهای دیجیتال و آنلاین برای گسترش علم و آموزه‌های دینی استفاده کند. به جای متکی بودن صرف به روش‌های حضوری، بهره‌گیری از ظرفیت‌های آموزش آنلاین و دوره‌های مجازی، می‌تواند به‌سرعت و گستردگی آموزش‌ها کمک کند.
راهکار اجرایی:
راه‌اندازی دوره‌های آنلاین برای دروس فقهی و علوم دینی با استفاده از تکنولوژی‌های روز و ایجاد پلتفرم‌های آموزشی به‌روز برای انتشار محتواهای علمی.
 ۲. تقویت تعاملات حوزه با دیگر نهادهای علمی و دینی
یکی از اهداف کلیدی پیام رهبر انقلاب، تقویت ارتباطات حوزه علمیه با سایر نهادهای علمی و دینی است. در شرایط کنونی، حوزه باید به شبکه‌ای گسترده‌تر از دیگر موسسات علمی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی تبدیل شود.
الف) همکاری میان حوزه و دانشگاه:
یک حوزه پیشرو نمی‌تواند از دنیای دانشگاهی و علمی جدا باشد. باید همکاری‌های مستمر میان حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها برای تولید علم و پاسخگویی به مسائل اجتماعی و علمی ایجاد شود. این همکاری باید در قالب کارگاه‌ها، سمینارها، پروژه‌های تحقیقاتی مشترک و در نهایت خلق کتاب‌ها و مقالات علمی مشترک به منصه ظهور برسد.
راهکار اجرایی:
ایجاد مؤسسات تحقیقاتی مشترک میان حوزه و دانشگاه‌ها و تشویق طلاب به مشارکت در پروژه‌های علمی بین‌رشته‌ای.
ب) ارتباط با نهادهای دینی و مذهبی دیگر کشورهای اسلامی:
حوزه باید در تعامل با مراکز علمی و دینی کشورهای اسلامی قرار گیرد. در راستای تبدیل به مرجعیت جهانی، روابط علمی و فقهی میان حوزه قم و سایر مراکز دینی مانند حوزه نجف، قاهره، بیروت و مراکز اسلامی دیگر، باید تقویت شود.
راهکار اجرایی:
ایجاد شبکه‌های علمی و دینی بین‌المللی و برگزاری کنفرانس‌های جهانی با محوریت موضوعات مشترک اسلامی.
 ۳. اصلاح و به‌روزرسانی نظام تربیتی و تهذیبی طلاب
تهذیب و تربیت در نظام آموزشی حوزه باید از حالت ظاهری و تشریفاتی به سمت تربیت درونی و اخلاقی سوق پیدا کند. در حالی که حوزه باید به تولید علم بپردازد، این علم باید با تربیت اخلاقی و تهذیب روحی همراه باشد تا طلاب به‌طور جامع آماده ایفای نقش‌های مختلف در جامعه شوند.
الف) تربیت اخلاقی و معنوی طلاب:
باید برای آموزش مهارت‌های اخلاقی و روحی طلاب، برنامه‌هایی جامع و منسجم طراحی شود. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به دوره‌های تربیتی، کارگاه‌های اخلاقی و آموزش‌های فردی و جمعی در زمینه‌هایی چون صداقت، امانت‌داری، تعامل اجتماعی و مسائل روان‌شناختی اشاره کرد.
راهکار اجرایی:
راه‌اندازی دوره‌های تهذیبی برای طلاب با همکاری متخصصان روان‌شناسی اسلامی و مشاوران دینی.
ب) پرورش روحیه خدمتگزاری در طلاب:
یکی از راهکارهای مؤثر برای پیشرفت حوزه، تأکید بر خدمت به جامعه و توجه به نیازهای آن است. حوزه باید طلاب خود را نه‌تنها به کسب علم بلکه به خدمتگزاری در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی نیز مجهز کند.
راهکار اجرایی:
تشکیل گروه‌های خدمت‌رسانی اجتماعی در کنار آموزش‌های علمی، به‌ویژه در مناطق نیازمند، تا طلاب در عمل به وظایف اجتماعی خود آشنا شوند.
 ۴. پیاده‌سازی فقه حکومتی و پاسخگویی به نیازهای جامعه
حوزه باید نقش خود را در فقه حکومتی و فلسفه سیاسی اسلامی به‌طور جدی ایفا کند. پاسخگویی به مسائل کلان حکومتی و اجتماعی از جمله جنگ‌های فرهنگی، بحران‌های اقتصادی و چالش‌های سیاست‌گذاری جزو وظایف ذاتی حوزه است.
الف) تدوین فقه حکومتی:
فقه باید در سطح حکومتی و اجتماعی به‌روز شود. برای تحقق این امر، حوزه باید بر روی فقه حکومتی تمرکز کند و به مسائل کلان کشور و جهان اسلام پاسخ دهد.
راهکار اجرایی:
ایجاد گروه‌های تحقیقاتی تخصصی در زمینه‌های فقه حکومتی، فقه اقتصادی، فقه سیاسی و دیگر ابعاد فقه اجتماعی.
ب) ارائه پاسخ‌های فقهی به مسائل روز:
حوزه باید توانایی تولید پاسخ‌های فقهی و مبانی فکری به مسائل روز همچون چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را داشته باشد.
راهکار اجرایی:
تشکیل کمیته‌های فقهی برای بررسی و ارائه پاسخ به مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی روز در قالب فتاوی معتبر و کتب مرجع.
تحقق حوزه پیشرو، نیازمند اقدامات اجرایی دقیق، هدفمند و مستمر است. از تحول در نظام آموزشی و تربیتی طلاب تا ارتقای تعاملات علمی و دینی بین‌المللی و بازنگری در فقه حکومتی، تمامی این راهکارها باید در یک برنامه جامع، میان‌مدت و بلندمدت در کنار هم قرار گیرند. تحقق این اهداف نه‌تنها نیازمند اراده‌ای قوی از سوی رهبران حوزه است بلکه باید همگان در این مسیر هم‌افزا شوند تا حوزه علمیه قم به یکی از بزرگ‌ترین منابع تمدن‌سازی در جهان اسلام تبدیل شود.