رویاى فیروزه‌اى

امروزه نخجوان یکی از شهرهای جمهوری آذربایجان و مرکز جمهوری خودمختار نخجوان به‌شمار می‌رود. این شهر را یکی از کهن‌ترین شهرهای آذربایجان دانسته‌اند.دربرخی منابع،تاریخ تاسیس آن راحدود۱۵۰۰قبل ازمیلاد برمی‌شمارند. ازجمله شاخص‌ترین و مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی شهر، برج مقبره مومنه خاتون است. این بنا با توجه به موقعیت جغرافیایی که دارد درزمره جاذبه‌های گردشگری تاریخی ـــ تمدنی آذربایجان قرار می‌گیرد. در آغازین سال‌های حکم‌داری اتابکان درآذربایجان برای مومنه خاتون، نقشی تعیین کننده و تأثیر‌گذار درنظر گرفته‌اند. وی مادر اتابک نصرت‌الدین محمد بن ایلدگز جهان پهلوان بود.او به عنوان  مشاور سیاسی در دربار، جایگاه ویژه‌ای داشته است؛ با استفاده از این منزلت، مومنه خاتون توانست چند بار حکومت را در مقابل نافرمانی‌های سازمان‌یافته حفاظت کند.آقای دکترعلی نعمتی بابایلو، استاد دانشگاه هنر‌های اسلامی تبریز،معماری و تزئینات آن را تحت تأثیر گنبد سرخ مراغه که بیش از۱۰۰سال پیش ازبنای مومنه خاتون ساخته شده است،می‌داند. آقای دکتر رضوانفر، کارشناس پژوهشگاه میراث فرهنگی درباره تزئینات این بنا معتقد است:«نمای برج به صورت کامل بااشکال هندسی، نوارهای کتیبه و اشکال تورمانند تزئین شده است.این اشکال زیبا ازیک دیوار به دیوار دیگر تغییر کرده و دارای شخصیتی متفاوت است.»
دیوارهای آجری یکپارچه مقبره توسط دو پنجره کوچک رو به غرب با یک پنجره اضافی در بالای ورودی اصلی سوراخ شده است. نوار کتیبه‌ای با حروف کوفی از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ در زیر قرنیز مقرنس قرار دارد. سطح فرورفته ۱۰وجهی بیرونی آن با نقوش هندسی کنده‌کاری شده روی آجر پوشیده شده که با کاشی فیروزه‌ای رنگ برجسته شده و در چارچوبی مستطیل شکل که شامل تاج مقرنس کوچکی است، قرارگرفته.در داخل، اتاق تدفین به صورت دایره‌ای و با دیوارهای عاری از تزئینات است.  براساس کتیبه‌ای موجود در بنا معمار این مقبره«عجمی بن ابو بکر»یا«عجمی نخجوانی» است. از او درنزدیکی برج مقبره مومنه خاتون مقبره‌ای دیگر متعلق به‌ «یوسف بن کثیر» نیز به یادگار مانده است. 
مقبره یوسف بن کثیر اوغلو در کوچه شیخ محمد خیابانی در شهر نخجوان قرار گرفته و نزدیک به هشت قرن از زمان ساخت آن سپری شده است. این بنا در میان مردم نخجوان به آتابابا توربه‌سی (مقبره آتابابا) یا آتابابا گونبزی (گنبد آتابابا) شناخته می‌شود. در سمت چپ جبهه مقبره نیز نام معمار مقبره به شکل «بنا عجمی بن ابوبکر نخجوانی» ذکر شده‌است. قسمت بالایی مقبره به شکل نواری از بقیه قسمت‌ها متمایزشده و در آن کتیبه‌ای قرار  گرفته ‌است. 
ساختار این برج مقبره، همچون قصری آجری ۱۰ضلعی است که ارتفاع آن را ۲۵ متر دانسته‌اند. بنا بر فراز سردابی طاقدار ساخته شده و پی آن را لایه‌ای کم‌عمق ساخته شده از قطعات بزرگ سنگ‌های آذرین دیوریت قرمزرنگ تشکیل می‌دهد. سقف به ظاهر مسطح برج دارای گنبدی است که تیزی کمی دارد. اولین ورودی به داخل دایره‌وار مقبره به سمت شرق و دومین ورودی به سردابه‌ منتهی می‌شوند. دسته‌ای از کتاب‌های نوشته شده به خط کوفی که از کاشی‌های فیروزه‌ای درست شده، زیر قرنیز مقرنس قرار گرفته است. آجرهای کاشی‌ای تابناک آبی ـــ فیروزه‌ای رنگ که با طاقچه‌های تیز مزین شده‌اند در کنار بدنه متمایل به قرمز خشت پخته شده، نمای فوق‌‌العاده زیبایی پدید آورده است.  برجسته‌ترین ویژگی بنا تزئینات کاشیکاری آن است که در ضمن سادگی از پیچیدگی‌های فرمی دلنشینی برخوردار است. از میان کاشیکاری‌ها آن کتیبه طوسی شکل بنا که با کاشی‌های لعابدار فیروزه‌ای رنگ ساخته شده، خودنمایی می‌کند. این کتیبه به خط کوفی و زبان فارسی نوشته است. 
آقای دکتر رضوانی این خوانش را از آن به دست می‌دهد: «ما بگردیم پس بماند روزگار/ ما بمیریم این بماند یادگار/ یا رب چشم بد دور کن»
جا دارد از تلاش‌های مرحومه پرفسور مشهدی خانم نعمت، عضو آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی که تلاش‌های زیادی برای خواندن و رمزگشایی از کتیبه‌های بناهای جمهوری آذربایجان داشته‌اند، یاد شود. درتصاویر برجای مانده از قرن‌های پیشین، نشان می‌دهد بنای مقبره مومنه خاتون فقط در یک برج خلاصه نمی‌شده، بلکه فضاهایی چون دو گلدسته و یک ورودی جداگانه بزرگ را نیز شامل می‌شده که در گذر ایام رو به ویرانی نهاده است.این آرامگاه روی دخمه‌ای بنیان گذاشته شده که برای تأمین ماده اصلی ساخت آن از آجر استفاده شده است.از ویژگی‌های اساسی مقبره مومنه‌خاتون درنخجوان فرم‌های هندسی به کاررفته درتزئینات آن است که از میان آنها می‌توان به شکل ویژه به مستطیل‌ها و مثلث‌هایی که برای نوشتن حروف به کار رفته، اشاره کرد. هرچند آرایه‌های این مقبره ساده به نظر می‌رسد اما از عمق و پیچیدگی قابل توجهی برخوردارند. گردا گرد سازه اصلی بنا با نوشته‌هایی فیروزه‌ای رنگ به خط کوفی زینت یافته است.تک‌تک ضلع‌های آرامگاه از آرایه‌ها و نوشته‌هایی متفاوت و غیرتکراری برخوردارند.  مقبره مومنه‌خاتون در میان مقبره‌ها وبناهای یادبود دیگری که در منطقه آذربایجان قراردارد از جایگاه زیبایی‌شناسانه بارز و یگانه‌ای برخوردار است. به‌صورتی که با زیبایی، ویژگی‌های معماری و آرایه‌ای خود از دیگر بناها متمایز شده و عنوان و شاه اثرمعماری قرون میانه میلادی را در آذربایجان به خود اختصاص می‌دهد.هم از این روست که از پروفسور و هنرشناس نامدار روس، آلپاتوف درباره این بنا نقل شده است که:«چنین زیبایی، فوق‌‌العاده وتکامل هنر کلاسیک است. همان‌‌گونه که از آثار شاهنامه فردوسی و لیلی و مجنون بهترین آثار ادبیات شرق بوی انسان‌دوستی می‌‌آید، از تربت نخجوان نیز این بو احساس می‌شود.»