هشدار زلزله خاموش

خبر تازه این است که ۴۹درصد مردم ایران در معرض فرونشست زمین قرار دارند. این نکته را علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی اعلام کرده است و البته در ادامه گفته‌هایش به تفکیک استان‌هایی را که با بیشترین فرونشست روبه‌رو هستند فهرست کرده است. به باور او، بیشترین خطر فرونشست متوجه تهران، خراسان رضوی و اصفهان است. پیش از این گفته‌ها هم حرف بر سر رکوردشکنی جهانی تهران در رابطه با فرونشست زمین بوده است، این که بسیاری از کارشناسان این حوزه آن را زلزله خاموش خوانده بودند اما هنوز آن طور که باید این موضوع به عنوان یک بحران بالقوه مطرح نبوده است. جالب این که مخاطرات این موضوع به مراتب بالاتر از زمین‌لرزه است اما هراس از زمین‌لرزه حداقل میان جامعه ایرانی بسیار بیشتر از فرونشست زمین بوده است. بگذارید کمی از گفته‌های این کارشناس دورتر برویم. فروچاله‌ها هر روز در کشور بیشتر می‌شود.
۲۰آذر۱۴۰۱ معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفته بود ۳۴ فروچاله در استان همدان شناسایی شده که توزیع زمانی آنها به این ترتیب است: دهه۹۰ پنج فروچاله، دهه هشتاد ۱۱ و مابقی مربوط به دهه ۷۰ است. نخستین فروچاله استان همدان ، سال ۷۱ در شهرستان بهار و سپس منطقه جهان‌آباد، دشت‌های کبودرآهنگ و قهاوند و آخرین مورد آن نیز سال ۹۷ در نزدیکی روستای «کِردآباد» شهرستان کبودرآهنگ ایجاد شد. اما سوال این است که فروچاله‌ چیست و چرا شکل می‌گیرد؟ مهدی زارع، استاد زلزله‌شناسی پاسخ این پرسش را به جام‌جم داده است. او می‌گوید: «فروچاله‌ها حفره‌هایی است در زمین که در مناطق جمع‌شدن آب بدون زهکشی رخ می‌دهد. آب با زهکش زیرزمینی می‌تواند غارهای زیرزمینی را حل کند، به‌ویژه در مناطقی که سنگ بستر از سنگ‌های تبخیری مانند نمک یا گچ یا سنگ‌های کربناته مانند سنگ آهک یا دولومیت ساخته شده است. در بیشتر موارد، فروچاله‌ها به تدریج ایجاد می‌شود. با این حال، گاهی اوقات، فروپاشی ناگهانی است. فروچاله‌های ناگهانی همان‌هایی است که ناگهان باز می‌شود و زمین کشاورزی، ماشین‌ها، خانه‌ها و خیابان‌ها را می‌بلعد و معمولا بسیار خبرساز می‌شود.» باز هم پای مدیریت آب در میان است، این که استفاده خارج از قاعده ما از آب‌های زیرزمینی طی دهه‌های گذشته حالا باعث شده با چنین معضلی روبه‌رو شویم. آن طور که زارع به جام‌جم می‌گوید: «بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی در دهه‌های گذشته کاهش قابل‌توجهی در سطح آب سفره‌ها ایجاد کرده که یکی از عوامل اصلی تشکیل فروچاله‌ها کاهش سطح آب در سفره‌های زیرزمینی است. علاوه‌بر این، چاه‌های عمیق به سنگ بستر سنگ آهک نفوذ کرده و مواد ریزدانه آبرفتی را تخلیه کرده‌اند. بنابراین حفره‌های بزرگ متشکل از چاه‌های شن و ماسه به‌وجود آمده‌‌ است.» چاله‌ها انواع مختلفی هم دارند اما شاید خطرناک‌ترین آن مربوط به گزینه‌ای باشد که مهدی زارع درباره آن توضیح می‌دهد. او می‌گوید «خطرناک‌ترین نوع فروچاله، پوشش-فروپاشی است. در این موارد سنگ بستر توسط لایه‌ای از خاک رس پوشانده می‌شود اما در زیر این پوشش زمین، آب یک غار زیرزمینی را حل می‌کند. به تدریج، رسوبات زمین شروع به فرسایش یا ریزش از پایین به داخل غار می‌کنند. زمین از زیر به فروریختن ادامه می‌دهد تا زمانی که فقط یک لایه نازک بین سطح و دهانه زیرزمینی باقی بماند. هنگامی که آن لایه فرو می‌ریزد، فروچاله ناگهان باز می‌شود و هر ساختاری را در بالا می‌بلعد.» حالا می‌توان دوباره به آمارهای دیروز علی بیت‌اللهی نگاه کرد و حجم خطر را متوجه شد. او گفته: «تعداد ۳۸۰ شهر و ۹۲۰۰ روستا در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند که در برخی موارد مساحت کل شهرها و در برخی موارد بخشی از محدوده‌های شهری در زون‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند. تعداد کل واحدهای مسکونی فاقد اسکلت(آمار ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران) واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین ۴ میلیون و ۲۴۰ هزار واحد برآورد شده که این ساختمان‌های فاقد اسکلت در اثر نشست و به‌ویژه نشست‌های نامتقارن پتانسیل آسیب‌دیدگی بالاتری دارند.»

روزنامه جام جم