خزر آب می‌رود!

وقتی نام این دریا همراه می‌شود با خطرات زیست محیطی بیراه نیست که دل هر ایرانی را بلرزاند. اما حالا سال‌هاست این خاطره جمعی هم با مشکلات بسیاری روبه‌روست. از عدم توازن تراز آب آن بگیرید تا ورود بی‌رویه فاضلاب و پسماندی که شرایط حیات وحش و ماهیان آن را با خطر نیستی و مرگ روبه‌رو کرده است. این‌ها تنها مشکلاتی نیست که محیط‌زیست دریای خزر را تهدید می‌کند، اشتراک مرز‌های این دریا با چند کشور و آلودگی نفتی که به واسطه آن‌ها به این دریا ریخته می‌شود هم خطری است که مداخله‌های دیپلماتیک را طلب می‌کند. هر چند تاثیر بی‌مهری‌هایی که از سوی سواحل ایران به دریای خزر تحمیل می‌شود کم از تهدید‌های خارجی دریای خزر نیست. تازه‌ترین گزارش مربوط به کاهش تراز آب دریای خزر مربوط به گزارش موسسه تحقیقات آب وزارت نیروست که نشان می‌دهد سطح آب دریای خزر با روندی غیریکنواخت در حال کاهش است. البته اظهار نظر در رابطه با تراز آبی دریای خزر کم نیست. هر چند خروجی همه اظهارنظر‌ها یکی است و از کاهش تراز آبی دریای خزر طی سال‌های اخیر حکایت دارد. مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر می‌گوید «تراز آب دریای خزر از سال ۷۵ تاکنون ۵/۱ متر کاهش داشته است.» کوتاه شدن این بازه، اما در آمار‌های تازه‌تر خودش را بیشتر نشان می‌دهد. دکتر حمید علیزاده معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی به جام‌جم می‌گوید «براساس آمار‌های موجود میزان تراز آب این دریا در سال جاری حدود ۳ تا ۴ سانتی‌متر نسبت به سال گذشته پایین‌تر است» با این حساب روند کاهشی تراز آبی دریای خزر از دو دهه پیش همچنان ادامه دارد. این آمار، اما حتما دلایلی دارد؛ دلایلی که باید توضیح دهد مهم‌ترین علل نوسان و کاهش تراز آبی دریای خزر کدام است؟ یا مهم‌تر از آن این‌که کاهش یا حتی افزایش تراز آبی دریای خزر چه تبعاتی می‌تواند داشته باشد؟ مهم‌ترین دلیل کاهش تراز آبی دریای خزر را تغییرات اقلیمی می‌دانند. هر چند در میان بسیاری تصوری وجود دارد مبنی بر این‌که برداشت‌های بی‌رویه از رودخانه‌ها هم دلیلی بر این کاهش تراز آبی است. تصوری که گمان می‌رفت به واسطه ناآگاهی از دانش این حوزه میان عامه، طرفداران بیشتری داشته باشد، اما آن‌طور که حمید علیزاده می‌گوید این تصور اشتباه حتی میان افراد متخصص هم مورد بحث قرار گرفته است. او که معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی است، درباره چرایی اشتباه بودن این فرضیه می‌گوید «مصرف آب دریای خزر از بعد از جنگ جهانی دوم افزایش پیدا کرد؛ یعنی با ساخت سد‌های بزرگ روی حوزه‌های آبریز دریای خزر از جمله ولگا و کشور‌های تازه‌تاسیسی، چون جمهوری آذربایجان. در شرق خزر رودخانه‌ای نیست و بنابراین وجود سد هم در آن منطقه معنایی ندارد. رودخانه‌های ایران و جمهوری آذربایجان هم نسبت به ولگا اهمیت کمتری دارند؛ بنابراین رودخانه ولگا به تنهایی بسیار مهم است. برخی مواقع تصور می‌شود کاهش تراز آب دریای خزر به دلیل مصرف آب در رودخانه است و در صورتی که این آب به مصرف نرسد، تراز آب این دریا افزایش خواهد بود. این در حالی است که حدود ۳۰سال قبل نیز تراز آب این دریا در حال افزایش بوده و میزان مصرف آب نیز به اندازه امروز ما بوده است؛ از این رو اثر مستقیم انسانی در تراز آب دریای خزر مشخص است و اگر به مدت ۱۰سال در حوضه آبریز دریای خزر آب مصرف شود یا میزان مصرف همانند ۱۰۰سال قبل باشد، تراز آب این دریا حدود یک متر افزایش خواهدیافت.»، اما کاهش یا افزایش تراز آبی دریای خزر چه پیامد‌هایی به همراه دارد. آن‌طور که از حرف‌های کارشناسان می‌توان متوجه شد، این نوسان‌ها تاثیرات اکولوژیک هم در دریا و هم در بخش‌های ساحلی به همراه دارد. به این معنا که اگر تراز پایین باشد، این وضعیت بسیار مناسبی برای داخل دریای خزر خواهدبود. به این دلیل که از نظر اقیانوس شناختی باعث می‌شود چرخه آب عمیق خزر تسریع بشود و اکسیژن و مواد مغذی به راحتی در آب عمیق خزر بچرخد. با چرخش آب اکسیژن و مواد مغذی در دسترس همه قرار می‌گیرد و باعث بهتر شدن وضعیت پدیده‌های زیستی و اکولوژیک می‌شوند، اما همه این شرایط برای مناطق ساحلی از همین منظر اکولوژیک بسیار مخرب است؛ چرا که باعث خشک شدن تالاب‌ها و محدودیت حیات وحش منطقه می‌شود و به عنوان مثال برخی رودخانه‌ها از دسترس ماهی‌های رودرو که تخم‌ریزی می‌کنند، خارج می‌شود.