تنورت گرم آقا جلال

«گفتند و شنیدم؛ گفتم و شنیدند!» این جمله‌ای بود که مهدی قزلی، دبیر اجرایی جایزه ادبی جلال سال گذشته در پاسخ به بعضی منتقدان در صفحه شخصی خود منتشر کرد. آقای دبیر که در طول روند برگزاری جایزه با انتقادهای متعدد بعضی منتقدان روبه‌رو شده بود، بعد از مراسم اختتامیه در ضمن جلسه‌ای به گفت و شنود با منتقدان نشست؛ اقدامی که هرچند دیر بود اما نمی‌توان از نفس مثبت بودن گفت‌وگوی رو در رو با منتقدان و توضیح بعضی موارد و نکات ملتهب اجرایی جایزه گذشت. مدیرعامل بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان که به‌طور پیش‌فرض دبیر اجرایی جایزه جلال محسوب می‌شود در آن جلسه که نگارنده این سطور هم در آن حاضر بود در قالب یک صبحانه کاری، بخش‌های مبهم و چالش‌برانگیز جایزه که مورد نقد قرار گرفته بود را به‌طور جزئی تشریح کرد.
حالا تقریبا ده ماه از آن روز گذشته است. روز گذشته روابط عمومی بنیاد، خبری را برای اصحاب رسانه ارسال کرد که در آن نام اعضای هیات علمی جشنواره اعلام شده بود. اجازه بدهید قبل از آن‌که درباره این اسامی حرف بزنیم، نام این افراد را با هم مرور کنیم. محمد سرور مولایی، منیژه آرمین، حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی‌راد، شهریار عباسی، حمیدرضا شاه‌آبادی، مریم برادران، مجید قیصری و مهدی قزلی از کسانی بودند که در متن خبر به عنوان اعضای هیات علمی جشنواره معرفی شده بودند. محمدرضا شرفی خبوشان، نویسنده و از برگزیده‌های این جایزه هم پیش از این به عنوان دبیر علمی این جایزه معرفی شده بود.
این فارسی‌زبان‌های خون‌شریک
خب اجازه بدهید همین اول کار ذوق کردن‌مان پنهان نماند از این که در تیم هیات علمی مهم‌ترین جایزه ادبی کشورمان یک فارسی‌زبان فاضل اهل کشور افغانستان هم به چشم می‌خورد. منظورمان دکتر محمدسرور مولایی است که به عنوان اولین نفر در صدر این فهرست قرار گرفته است. دکتر مولایی از ادبا و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی است که عضویت در فرهنگستان زبان و ادب فارسی را هم در کارنامه‌اش دارد. دکتر مولایی پیش از این عضویت در هیات علمی دانشگاه الزهرا(س) را هم تجربه کرده است. تصمیم بجایی است که در مهم‌ترین جایزه ادبی بزرگ‌ترین کشور فارسی‌زبان یک ادیب فارسی‌زبان غیرایرانی هم حضور دارد.
البته این را هم بگوییم که توجه به فرهنگ و فرهنگیان فارسی‌زبان غیرایرانی مختص این دوره از جایزه جلال نیست. در سال گذشته هم در اختتامیه این جایزه از یک نویسنده افغانستانی تجلیل به عمل آمد. احمد مدقق که پیش از این جدیدترین رمانش در ایران تحت عنوان «آوازهای روسی» توسط انتشارات شهرستان ادب منتشر شده بود. او در شب اختتامیه به همراه تعداد دیگری از هموطنانش در کتابخانه ملی حاضر شده بود تا تقدیرنامه جایزه جلال را به خانه ببرد.
سمت تاریک ماجرا
با همه این اتفاقات مثبت اما جایزه در سال‌های اخیر از گزند انتقادهای منتقدان هم در امان نمانده. منتقدان عقیده دارند اعضای هیات علمی و داوری بعضا در داوری آثار ارسال شده چندان هم‌جهت با اساسنامه مصوب خود حرکت نکرده است. منتقدان در این بخش به یکی از بندهای آیین‌نامه این جایزه اشاره می‌کنند که دست‌اندرکاران جایزه را ملزم کرده در داوری و تقدیر از آثار به آن دسته از آثاری توجه کنند که ویژگی اصلی و ذاتی‌شان پیشبرد گفتمان فرهنگی اسلامگرا و نقد فرهنگ و گفتمان غالب مغرب زمین است: «تنظیم ضوابط و ارائه مشوق‌های مربوط به جایزه مزبور باید در راستای تولید فکر ادبی ـ هنری اسلامگرا و تقویت روحیه انتقادی علمی نسبت به ترجمه‌های موجود ادبی - هنری باشد.»
بندی که بعضا در پیچ و تاب بعضی فرآیندهای اجرایی جایزه مورد غفلت واقع می‌شود و خروجی این غفلت، به‌خصوص در بخش رمان بها دادن به آثاری است که سمت و سوی این چنینی ندارند. بعضی منتقدان مانند احمد شاکری عقیده دارند دست‌اندرکاران جایزه جلال به بهانه حفظ آدم‌ها، مرزهای هویتی جایزه را جابه‌جا کرده و به همین دلیل هم آن را از هویت اصلی خودش که در آیین‌نامه و اساسنامه جایزه هم ذکر شده انداخته‌اند. مجتبی گلستانی از منتقدان حوزه نقد ادبی و فرهنگی هم سال گذشته انتقادات تندی به انتخاب «رهش» به عنوان برگزیده بخش رمان جایزه داشت و با اشاره به همین موضوع به میزان گفته بود: «من تعجب می‌کنم جایزه‌ای که تحت عنوان نام جلال آل‌احمد برگزار می‌شود، به چنین رمانی با چنین تلقی از ارزش‌های فکری و اخلاقی داده‌اند. پیام اصلی متون آل‌احمد مگر چیزی جز این بود که صادق باشیم، راست بگوییم، در بزنگاه‌های مهم و حساس اعلام موضع کنیم، با کارت این و آن باز نکنیم؟ به نظر من، برخی از برگزارکنندگان و برندگان جایزه جلال اساسا متون آل‌احمد را نخوانده‌اند یا دست‌کم، درک درستی از این متون ندارند.»
رو به رشد
همه این نقدها و نظرها و انتقادها و پیشنهادها را گفتیم، اما اینها هم مانع از آن نیست که بگوییم جایزه جلال در یک دهه اخیر رو به رشد بوده است. یادمان نرفته تا همین یک دهه قبل این جایزه برگزار می‌شد و می‌آمد و می‌رفت و کسی حتی نام داوران آن را هم نمی‌دانست. جلال در این سال‌ها هرچند با حواشی بسیاری روبه‌رو بوده، اما نباید از کنار اتفاقات اخیر و شفافیت‌ها و بحث‌ها و باز شدن پای بحث‌ها و پاسخگویی‌ها به رسانه گذشت. همه اینها یعنی تنور جلال دارد سال به سال گرم می‌شود.

محمد صادق علیزاده

فرهنگ و هنر