طلوع فرهنگ از شرق

اصل قضیه به اواخر تیرماه بازمی‌گردد. زمانی که قادر آشنا، رئیس موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران در یکی از مصاحبه‌های رسانه‌ای خود از جزئیات برنامه سال جاری موسسه نمایشگاه‌ها حرف زد. آشنا به ایبنا جزئیات حضور نمایشگاهی ایران را در کشورهای مختلف در سال 98 تشریح کرده بود. طبق بحثی که آشنا کرده بود، موسسه نمایشگاه‌ها به عنوان نماینده فرهنگی جمهوری اسلامی ایران قرار است در نمایشگاه‌های کتابی به این شرح شرکت کند: بلونیا، سئول، تورین، پکن، مسکو، دمشق، باکو، فرانکفورت، استانبول، شانگهای، بیروت، دوحه، دهلی‌نو، بغداد، مسقط و کابل.
فهرست شرقی
یک مرور اجمالی به این فهرست نشان می‌دهد که هدف اصلی حضورهای فرهنگی و نمایشگاهی ایران به‌شدت معطوف به شرق شده است. البته تنظیم این فهرست چندان هم بدون هزینه نبوده. نمایشگاه‌های بلگراد، وین و احتمالا پاریس از فهرست خط خورده و به جای آن نمایشگاه‌های کابل، دمشق، بغداد و بیروت به آن اضافه شده‌اند. منطقی که پشت این مساله دیده می‌شود، منطق تقویت نگاه به شرق است. به‌وضوح در فهرست مورد اشاره، وزن کشورها و جوامع شرقی به‌شدت بالاست. موضوعی که البته در گفت‌وگوی آشنا هم اشاراتی به آن شده است. او در بخش‌هایی از اظهارات خود با اشاره به این موضوع می‌گوید:
«رویکرد امسال ما یک رویکرد معطوف به مشرق زمین است. نگاه ما امسال این است که به کشورهای شرقی توجه بیشتری داشته باشیم. اولویت‌های امسال ما در بخش بین‌الملل به چین، دهلی‌نو و حوزه تمدنی ایران کهن (این جملات معنی دارد) و حوزه محور مقاومت است. وقتی می‌گویم تمدن ایران کهن و حوزه تمدنی ما که با دنیا ارتباط داشتیم؛ یعنی با کشورهای هندوستان، ترکیه، عراق، مسقط، دوحه، قطر و چین (به دلیل جاده ابریشم) ارتباط برقرار کنیم. وقتی از محور مقاومتی صحبت می‌کنیم، یعنی ارتباط با کشورهای لبنان سوریه و عراق.» هرچند این موضوع و تغییر سیاست به خودی خود ارزشمند است، با این حال، بعضی منتقدان عقیده دارند که غفلت از حضور در نمایشگاه‌هایی مانند کابل، دمشق، بیروت و بغداد ،دلیل مناسبی برای حذف بلگراد، وین و پاریس نیست. بعضی از منتقدان به جز موارد فنی، عقیده دارند این تصمیم با سیاست‌های کلی دولت هم هم‌خوانی ندارد. در سمت دیگر، مدافعان نگاه به شرق هم استدلال‌های خود را دارند. این افراد با اتکا به این مساله که بودجه و هزینه و انرژی موسسه و وزارت ارشاد محدود است و حضورهای نمایشگاهی ایران باید مبتنی بر اولویت‌هایی باشد که هم‌خوانی بیشتری با فرهنگ و صنعت نشر ایران دارند. هم‌خوانی‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی از یکسو و استعداد و ظرفیت بالقوه و بالفعل برای عرضه کتاب‌های ناشران ایرانی از سوی دیگر دو دلیل مهم برای تقویت این نگاه و بهای بیشتر به شرق عنوان شده است.
به‌دنبال اولویت‌ها
قادر آشنا در تشریح بیشتر این موضوع می‌گوید: «در تصمیم‌گیری ما چند شاخص مطرح بود. هزینه و فایده کردیم تا مشخص شود شرکت در نمایشگاه آن کشور برای ما چه منافعی خواهد داشت، چه جمعیتی پشت زبان آن کشور هستند و این‌که آیا زبان انگلیسی پشتوانه آن زبان است یا نه، چه ناشرانی در آن حوزه فعالیت می‌کنند و با کدام کشورها می‌توانیم مبادله غرفه داشته باشیم؛ بنابراین بااتفاق نظر، تصمیم بر این مبنا شد که اتریش و صربستان در اولویت‌های امسال نباشند، اما حذف معنی ندارد. کما این‌که در نمایشگاه پاریس حضور پیدا کردیم و موضوع تصمیم برای شرکت کردن در این نمایشگاه برای سال 99 معنی پیدا می‌کند. در عین حال، همکاران بین نمایشگاه مسکو، پاریس و بولونیا، بررسی‌هایی انجام دادند و تصمیم بر این شد که بولونیا برای ما هدف اول باشد؛ اگرچه مسکو نیز نمایشگاه بزرگ و مهمی است.»
این دیدگاه با این استدلال که حضورهای نمایشگاهی باید برای تقویت هر چه بیشتر گسترش دامنه مخاطبان کتاب‌های فارسی و فروش آنها صورت گیرد، کشورها را بر حسب اولویت‌هایی مانند اشتراکات جوامع فارسی‌زبان، دامنه تمدنی ایران و کشورها و جوامع محور مقاومت تنظیم کرده و سپس در صورت امکان و فراهم بودن بودجه و انرژی، دیگر کشورها را هم در نظر خواهد گرفت. از این منظر، برآیند حضور جداگانه در نمایشگاه‌های کتاب پاریس و فرانکفورت با حضور صرف در نمایشگاه کتاب فرانکفورت تفاوت چندانی نداشته و به همین دلیل گزینه نمایشگاه کتاب پاریس می‌تواند از فهرست حذف شود.
قبلا چرا می‌رفتیم؟
در کنار این موضوع بعضی فعالان نشر داخلی که سابقه و تجربه حضورهای بین‌المللی را هم دارند اعلام کرده‌اند که نمایشگاهی مانند نمایشگاه کتاب پاریس از جانب فعالان حوزه نشر فرانسه هم چندان جدی گرفته نمی‌شود و بر همین مبنا، حضور و سرمایه‌گذاری برای شرکت در آن محلی از اعراب ندارد. با این حال این سوال پیش می‌آید که در صورت صحت این گزاره، دلیل اصلی حضور گذشته ایران در این نمایشگاه و جریان رسانه‌ای پوشش‌دهنده آن که توسط موسسه نمایشگاه‌ها مدیریت می‌شد بر مبنای چه اصلی صورت گرفته است. هرچند نفس حضور و نگاه به شرق مفید است اما به نظر می‌رسد منطق تلویحی این موضوع، پذیرش اشتباهی است که در گذشته صورت گرفته. اشتباهی که حضور در نمایشگاه‌های وین، ‌بلگراد و پاریس برونداد آن بوده. هرچند حالا مسؤولان موسسه نمایشگاه‌ها اعلام کنند که حضور در این نمایشگاه‌ها هزینه‌ای نداشته و صرفا در قالب تفاهم دو طرف و تبادل غرفه رایگان صورت گرفته است.