ریختن آب «وان» در دریاچه ارومیه

نفت در برابر آب
ایده انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه اولین بار از زبان عیسی کلانتری عنوان شد، آن هم در زمانی که او هنوز بر بالاترین مسند حوزه محیط‌زیست ایران ننشسته بود و همچنان به عنوان دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه شناخته می‌شد. طرحی که کلانتری در یک نشست خبری در مرداد سال ۹۵ در توجیه آن گفت: «دریاچه وان گرفتار زیادی آب است؛ ارتفاع آب در این دریاچه به قدری بالا آمده که شرایط بی هوازی در کف دریاچه ایجاد کرده و موجودات داخل آب در حال از بین رفتن هستند». کلانتری اصرار داشت: «نه تنها همه چیز برای انتقال آب از دریاچه وان در ترکیه به دریاچه ارومیه در کشورمان مهیاست، که این اتفاق به نفع هر دو کشور است». هر چند عمر حرف‌های دبیر وقت ستاد احیای دریاچه ارومیه به یک‌سال هم نرسید و بعد از طرح این مسأله، این بار مدیردفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه از نبود برنامه و طرح ستاد احیای دریاچه ارومیه برای انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه خبر داد. مسعود تجریشی این بار در گفت‌وگو با پایگاه خبری آب ایران عنوان کرد که انتقال آب این دریاچه مد نظر ستاد احیای دریاچه ارومیه نیست و این پیشنهادی است که طرف‌های ترک به ایران ارائه کرده‌اند و یک گروه تحقیقاتی متشکل از پنج دانشگاه داخلی و خارجی (دانشگاه وان ترکیه و یک دانشگاه اروپایی) تشکیل و در حال بررسی علمی ـ فنی و این‌که انتقال آب چه آثاری ممکن است به همراه داشته باشد، هستند.
آن‌طور که مسعود تجریشی در آن سال اشاره کرده است پیشنهاد انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه از سوی مقامات ترکیه پیشنهاد شده است. امید شایان‌فر، رئیس انجمن دریاچه ارومیه اما اعلام کرد هرچند ترکیه و گرجستان انتقال آب و نجات دریاچه ارومیه را پیشنهاد داده‌اند، اما در پس انتقال آب از دریاچه وان، انتقال نفت و خرید گاز نهفته است!
تجریشی تاکید کرد: حدود یک ماه پیش نتایج این مطالعه مشخص شد و در مطالعه شیمیایی به این جمع‌بندی رسیدیم که این انتقال آب به صلاح نیست.
تناقض‌های یک ایده
به نظر می‌رسید با توجه به حرف‌های دبیر و رئیس کارگروه علمی ستاد احیای دریاچه پرونده این طرح بسته شده است، اما همین هفته گذشته فرهاد افشار، مدیرعامل موسسه خیریه بین‌الملل ایرانیان در صحن شورای شهر ارومیه حضور پیدا کرد و به قطع از موفقیت‌آمیز بودن این طرح سخن گفت. سخنانی پر از تناقضات آشکار نسبت به حرف‌های مسؤولان و کارشناسان این حوزه. به عنوان مثال او با اشاره به این‌که تمامی آزمایش‌های زیست‌محیطی این طرح توسط چهار دانشگاه بررسی و انجام شده گفته است: مخلوط شدن آب دو دریاچه موردآزمایش قرار گرفته و از سوی این دانشگاه‌ها تأیید شده و مرحله مذاکرات با ترکیه باید در دست اجرا قرار گیرد.
این در حالی است که مسعود باقرزاده کریمی، سرپرست دفتر امور تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به این‌که هنوز مطالعات مربوط به انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه انجام نشده است، گفت: این طرح هنوز به طور رسمی در ستاد احیای دریاچه ارومیه مطرح نگردیده و گزارش فنی برای آن تهیه نشده است!
فارغ از این تناقض روشن هنوز برای بسیاری نسبت یک خیریه با چنین طرح زیست‌محیطی و کارشناسانه‌ای مشخص نیست، آن هم وقتی که بدانیم مدیرعامل این خیریه استاد جامعه‌شناسی دانشگاه برن آلمان است!
انتقال آب شایعه است
البته که این اولین بار نیست که پس از اعلام ملغی شدن این طرح باز هم از سوی افرادی مطرح می‌شود. این موضوع تا به حال بارها عنوان شده است، پیش از این هم حتی عده‌ای از مسؤولان از طرح مطالعاتی این خبر داده‌اند و عده‌ای دیگر آن را از اساس کذب دانستند. تا این‌که اردیبهشت سال گذشته مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی خط بطلانی بر ادعاهای مطالعات انجام گرفته توسط مسؤولان کشید و گفت؛ برنامه‌ای در مورد انتقال آب وان ترکیه به دریاچه ارومیه وجود ندارد و خبرهایی را که در این ارتباط منتشر شده تکذیب می‌کنم.
فرهاد سرخوش در گفت‌وگو با خبرنگاران اعلام کرد دریای خزر یا دریاچه وان از لحاظ نوع آب و عوامل شیمیایی سازگاری با آب دریاچه ارومیه ندارند و نمی‌توان از آب آنها برای احیای این دریاچه استفاده کرد، بنابراین هر گونه طرح انتقال آب از خارج کشور از جمله ترکیه به دریاچه ارومیه صحت ندارد و فقط شایعه‌ای در بین مردم پخش شده است.
پاس گل ایرانی!
حجت میان‌آبادی، پژوهشگردیپلماسی آب است و بارها تلاش کرده است در میانه همه این شایعات و تایید و تکذیب‌ها از دریچه دانش و با نگاهی علمی به این موضوع بنگرد. او در این رابطه به جام‌جم می‌گوید: کسانی که بحث انتقال آب دریاچه وان به دریاچه ارومیه را مطرح می‌کنند دچار بخشی نگری جدی هستند و به یقین می‌توانیم بگوییم که در حوزه آب یا کاملا بی‌دانش هستند یا اگر خیلی خوشبین باشیم، کم دانش هستند. این افراد به مسائل آب و محیط‌زیست نقطه‌ای نگاه می‌کنند. این طرح کذایی قطعا ابعاد بین‌المللی و ملی دارد و بحث‌های ژئوپولیتیکی آن بسیار حساس است و وقتی ما انتقال آب از ترکیه را مطرح می‌کنیم باید نگاهی داشته باشیم به چالش‌های آب کشورهای منطقه با کشور ترکیه از جمله ایران.
این کارشناس حوزه آب به سیاست‌های آبی کشورهای منطقه می‌پردازد و می‌گوید: مساله این است که ترکیه در مورد سیاست‌های آبی‌اش دکترین «هارمون» را در پیش گرفته است. سرچشمه پیدایش چنین تفکری هم از مناقشه آبی میان آمریکا و مکزیک شکل گرفت که دادستان کل وقت آمریکا فردی به نام هارمون در اواخر قرن 19 حکم داد «منابع آبی مثل منابع نفتی متعلق به هر کشور است،‌ همان‌طور که هر کشوری نمی‌تواند به کشورهای پایین دست بگوید که از منابع نفتی‌اش چگونه استفاده کند، به همان صورت هم نمی‌تواند بگوید از منبع آبی‌اش چطور استفاده کند.»
آن‌طور که حجت میان آبادی می‌گوید این دکترین حالا سال‌هاست که منسوخ شده است و هیچ اعتباری ندارد و حقوق بین‌الملل آن را کاملا رد کرده است.
هر چند به نظر می‌رسد کشور ترکیه هنوز به شکل خیلی جدی به این نوع نگاه یعنی دکترین هارمون باور دارد. برای مثال سلیمان دمیرل، رئیس‌جمهور وقت ترکیه گفته بود همان‌طور که کشور عراق نفت دارد ما هم آب داریم و همان‌طور که در نوع مصرف نفتشان ما دخالتی نداریم، آنها هم نمی‌توانند برای آب به ما توصیه کنند! حالا با الگوگیری از چنین نگاهی افغانستان هم به چنین تفکری رسیده است و اشرف غنی، رئیس‌جمهور این کشور هم به آن اشاره کرده است و جالب این‌که افغانستان از این مورد به عنوان یک اهرم سیاسی برای فشار به کشورهای دیگر استفاده می‌کند. همه اینها
در حالی است که تقریبا تمام کنوانسیون‌های بین‌المللی این مساله را رد کرده‌اند و برای آنها این نگاه منسوخ شده است. به این مفهوم که هیچ قانون بین‌المللی چنین موردی را به رسمیت نمی‌شناسد.
این پژوهشگر دیپلماسی آب با اشاره به این سیاست آبی کشور ترکیه می‌گوید: این کشور اعلام کرده است هر کشوری که بخواهد از ما آب بگیرد به ازای هر متر‌مکعب فلان مقدار پول یا نفت بدهد! حالا وقتی مسؤولانی در رده معاون اول رئیس‌جمهور گزینه خرید آب از ترکیه را مطرح می‌کنند این مساله کاملا جنبه حقوقی پیدا می‌کند، به این مفهوم که ما رسما دکترین منسوخ شده هارمون را پذیرفتیم و حالا بر سر قیمت باید چانه بزنیم!
وقتی افغانستان می‌گوید بیش از ۹۰ درصد آب هیرمند از کشور من تأمین می‌شود، پس من حق دارم از آب خود استفاده کنم و ایران با آن نگاه نمی‌تواند اعتراض کند که سیستان خشک شده و می‌خواهم از آب هیرمند استفاده کنم، برهمین‌اساس ترکیه می‌تواند ادعا کند آب دجله و فرات در کشور من سرچشمه می‌گیرد و تا جایی که می‌توانم با ایجاد سد از آنها استفاده خواهم کرد.
حجت میان‌آبادی با انتقاد از حرف‌های غیرکارشناسانه افرادی که هیچ نسبتی با دانش در این حوزه ندارند به جام‌جم می‌گوید: خیلی عجیب است در این سیستم عریض و طویل دولت ما کسی نیست به این دوستان مشاوره بدهد که با این گفته‌ها آنها رسما دارند یک تئوری منسوخ شده بین‌المللی را به رسمیت می‌شناسند و به نوعی به کشورهایی مثل ترکیه و افغانستان پاس گل می‌دهند و ایران را در موضع ضعف قرار دادند. البته این بار اول نیست و چندی پیش هم بعضی مسؤولان موضوع خرید آب از افغانستان را مطرح کردند، اما این‌که این مساله از سوی معاون اول رئیس‌جمهور یا رئیس سازمان محیط‌زیست ایران مطرح شود به نوعی یک فاجعه محسوب می‌شود.

میثم اسماعیلی

جامعه