برسیان؛ یادگار سلجوقیان

مسجد برسیان که در کتب تاریخی با نام «بَرا آن» از آن یاد شده، در 45 کیلومتری اصفهان و در شمال زاینده‌رود و در دهستان برا آن قرار دارد. برسیان در دوره صفویه به دلیل آبادی و سرسبزی، محل تفرج شاهان بوده است. اما پیشتر از آن و در زمان سلجوقیان هم برای خودش آباد بوده و محل هنرنمایی معماران و هنرمندان سلجوقی، چنان‌که در کتیبه‌های مسجد برسیان هم چند تاریخ به ترتیب 491 و 498 قمری نوشته شده که به نظر کارشناسان، تاریخ 491 باید زمان صحیح ساخت بنا باشد. سبک معماری و تزئینات درون مسجد و پوشش داخلی گنبد به دلیل شباهت با گنبد تاج الملک در مسجد جامع اصفهان، به احتمال بسیار براساس طراحی و شیوه معماری مسجد جامع اصفهان ساخته شده. این شباهت به حدی زیاد است که گمان می‌رود حتی معماری هر دو بنا کار یک نفر بوده است.
این مسجد کوچک زوایای دیدنی و قابل بررسی بسیاری دارد. از جمله مقصوره آن است که بر سطحی به شکل مربع ساخته شده و برای ساخت آن از آجرهایی به ابعاد 24 در 24 و 5/5 الی 6 سانتی‌متر استفاده شده و تزئینات آن شامل آجرکاری‌های هندسی، نوشتاری و گیاهی به همراه گچبری است. در گذشته بر هر یک از دیوارهای شمالی و شرقی و غربی، دهانه‌هایی وجود داشته است. تغییرات انجام شده در مقصوره و اطراف آن طی قرن‌ها باعث به وجود آمدن تغییرات بسیاری در نماهای خارجی آن شده، ازجمله احداث ایوان جنوبی مسجد در دوره صفویه که آسیب بسیاری به بخش شمالی بنا وارده آورده و باعث محو شدن و ویرانی برخی قسمت‌های بنا شده است.
گنبد و نمای خارجی
داخل گنبد مسجد برسیان کتیبه‌ای به خط کوفی ساده آجری شامل آیاتی از سوره فتح وجود دارد که فقط نیمی از آن سالم مانده و بدون تاریخ ساخت است. اما نمای خارجی مسجد با منارهای قرن پنجم و ششم خراسان و عراق که از چندین قسمت تشکیل می‌شود، تفاوت دارد. در اینجا پایه منار هم‌سطح بقیه آن است.
توسعه مسجد
در دوره صفویه اجزایی به ضلع شمالی مسجد افزوده شده که قسمتی از یک کتیبه معرّق نفیس کاشیکاری به خط ثلث و نیز دیوارها و هلال‌هایی از آن هنوز بر جاست.

محراب ِ دیدنی
یکی از دیدنی‌های مسجد برسیان، محراب زیبای آن است که از جالب‌ترین نمونه‌های آجرکاری و گچبری عصر سلجوقی است. این محراب را اولین نمونه شناخته شده با تزئینات مقرنس آجری می‌دانند. محراب دارای نقشه نیم دوازده ضلعی است و پهنه یگانه طاق‌نمای آن که بر دو ستون توکار استوار است، به وسیله ۳۳ ردیف طاس، مزین شده است. بخش اعظم دیوار جنوبی به محرابی بزرگ در راستای تحول معماری مساجد در دوره سلجوقی اختصاص دارد.
در مساجد این دوره به تناسب فضای بزرگی که به مقصوره‌ها اختصاص یافته، محراب آنها نیز از ابعاد بزرگ‌تری نسبت به محراب مقصوره‌های‌پیشین برخوردار شده‌است. به جز مقرنس (که تزئین اصلی محراب مسجد برسیان را تشکیل می‌دهد) این محراب با آجرکاری، گچبری و تزئینات نوشتاری، هندسی و گیاهی نیز مزین شده است. کتیبه اصلی محراب واقع در قاب بزرگ آن، به خط کوفی‌ آجری بر زمینه تزئینات نیمه تمام گچبری گل و بوته است.
بر پهنه قاب دوم محراب، زنجیره‌های درهم تنیده آجری ردیفی از ستاره‌های چند پر به وجود آورده‌اند. سطح داخلی آنها، هر چند نیمه تمام، با نقش مایه‌های گیاهی و نوشته‌های به خط ثلث و کوفی گچبری شده که حاوی اسماءا... چون یا حنان، یا منان، یا سبحان، یا ا... و یا دیان است.
تزئین لچکی‌های طاق‌نمای محراب با نام ا... و محمد به خط کوفی بنایی با آجر اجرا شده است. این نمونه یکی از نخستین نمونه‌های شناخته شده از این نوع خط به شمار می‌آید که پس از آن و تا به امروز بسیار رایج بوده و مورد استفاده قرار گرفته است.

تک‌مناری با تزئینات هزارباف
مسجد برسیان دارای یکی از قدیمی‌ترین مناره‌های تاریخی ایران است که مجموعه‌ای از هنر آجر‌کاری عصر سلجوقی را به نمایش گذارده. منار برسیان به‌‌رغم دیگر مناره‌های بازمانده از دوره سلجوقی به بعد، از سردر اصلی دور و خارج از گنبد و چسبیده به ساختمان مسجد مانند یک میله یا برج مدور بنا شده است. قطر مناره در سطح زمین 75/5 و ارتفاع فعلی مناره حدود 35 متر است که ظاهرا یک متر از قسمت فوقانی آن تخریب و ویران شده است. بخش پایین منار با آجرچینی ساده پوشانده شده و بالای آن با سبکی از آجرکاری که در دوره سلجوقی رواج داشته، تزئین شده است. داخل حاشیه‌های بالای منار با اشکال لوزی و گرد، یک در میان و برج منار با نقوش معروف به هزارباف تزئین شده است. در واقع تا ارتفاع حدود شش متر آجرها به صورت ردیف‌های معمولی چیده شده‌اند. آثار اندک موجود از تزئینات ملات گچ در بندهای عمودی آجرها نشان از تنها تزئینی دارد که برای این قسمت انتخاب شده بود . به نظر می‌رسد این تزئینات هرگز به اتمام نرسیده باشد. حاشیه‌ای تزئینی از آجرهای تراش داده شده که ترکیبی متناوب از اشکال لوزی و دایره پدید آورده است، این بخش را از قسمت دوم و میانی مناره که ارتفاعی حدود ۲۲ متر دارد، جدا می‌کند. تمامی این بخش با تزئینات هندسی با روش آجرچینی مزین شده و شبکه‌ای از لوزی‌ها سراسر آن را پوشانده است. در قسمت کوچکی در پایین این شبکه نوع دیگری از آجرکاری تزئینی، ولی بسیار مشابه آن مشاهده می‌شود که گویای تغییر تصمیم سازندگان در انتخاب نقش در این ساختمان است. بخش سوم و اصلی تزئین در قسمت فوقانی مناره ارتفاعی حدود ۵/۶ متر دارد.نکته مهم در این مسجد وجود همین تک‌مناره است، چرا که نشان می‌دهد سنت ساخت مناره‌های دوگانه هنوز در ایران رواج نداشته است.

نازیلا ناظمی

ایران