جدال بر سر پیشگویی مغز

پیش از آن‌که به مفهوم اراده آزاد و نتیجه به‌دست آمده از آزمایش‌ها بپردازیم، بهتر است چند سوال را پاسخ دهیم.
همین حالا که شما این متن را می‌خوانید آیا متوجه فعالیت ماهیچه‌ها برای هدایت چشم‌ها در طول خطوط متن شده‌اید؟آیا برای درک بهتر متن، خودآگاهانه اندازه مردمک چشمتان را تغییر داده‌اید؟! یا حتی برای واکنش نشان دادن در یک صحنه هیجانی، انتخاب اطلاعات و شکل گرفتن هیجان به صورت آگاهانه عمل کرده‌اید؟
اگر به خودمان و کارهایی که هر روز در حال انجام آن هستیم دقت کنیم، متوجه می‌شویم بسیاری از فعالیت‌های ما به صورت خودکار و بدون دخالت ارادی و مستقیم ما شکل می‌گیرد. این پدیده به مغز کمک می‌کند تا فشار بیش از حد بر آن وارد نشود و بتواند در شرایط مورد نیاز به‌سرعت تصمیم بگیرد. مثلا به دوچرخه‌سواری فکر کنید. یادتان می‌آید اولین‌بار که یاد گرفتید دوچرخه را روی دو چرخش برانید چقدر این کار آگاهانه انجام شد؟ گذاشتن یک پا روی پدال، گرفتن فرمان، بلند کردن پای دیگر به طوری که تعادل ما روی دوچرخه کاملا حفظ شود... بارها زمین‌خوردیم. اما اکنون چطور؟ پس از سال‌ها دوچرخه‌سواری دیگر حتی به یاد نمی‌آورید اولین‌بار چطور دوچرخه را راندید.
اما سوال بعدی این است که آیا این مسأله درباره تصمیماتی که می‌گیریم و کاملا ارادی هم هستند صادق است؟
نه یک ثانیه، حتی 7 ثانیه زودتر!
محققان علوم شناختی موسسه ماکس پلانک آزمایش ساده‌ای طراحی کردند. در این مطالعه شرکت‌کنندگان آزادانه تصمیم می‌گرفتند دکمه‌ای را با دست راست یا چپ فشار دهند. شرکت‌کنندگان در این‌که تصمیم بگیرند چه وقت می‌خواهند دکمه را فشار دهند کاملا آزاد بودند. اما باید به‌خاطر می‌داشتند چه زمانی تصمیم نهایی را در مغزشان برای زدن دکمه با دست راست یا چپ گرفته‌اند. از مغز داوطلبان همزمان تصویربرداری مغزی عملکردی (fMRI) در طی مدت زمان فعالیت گرفته شد. هدف این بود که بفهمند درست قبل از این‌که فرد احساس کند تصمیم نهایی را گرفته است چه اتفاقی در مغز می‌افتد؟
تا پیش از این، دانشمندان اتفاقاتی را در مغز بررسی می‌کردند که درست در لحظه تصمیم‌گیری روی می‌داد. اما در این آزمایش محققان متوجه چند ثانیه قبل از گرفتن تصمیم بودند. برای بررسی سیگنال‌های مغز و پیش‌بینی این‌که کدام گزینه را فرد انتخاب می‌کند از رایانه‌های بسیار پیشرفته طراحی شده برای تشخیص الگوهای فعالیت مغزی استفاده شد. این رایانه‌ها هفت ثانیه قبل از انتخاب فرد بر اساس فعالیت در بخش جلویی قشر مغز (پیشانی) پیش‌بینی کرده بودند که فرد کدام گزینه را انتخاب می‌کند! این پیش‌بینی براساس شانس نبود. ظاهرا نباید تصمیم فرد از قبل پیش‌بینی شود، اما درصد درستی این پیش‌بینی با رایانه‌ها خیلی بالاتر از شانس بود. محققان نتیجه گرفتند تصمیم ناخودآگاه پیش از زمان آماده‌شدن فرد برای تصمیم نهایی است. بررسی سیگنال‌های مغز نشان داد هفت ثانیه قبل از این‌که تصمیم آگاهانه توسط فرد گرفته شود دستگاه‌های پیشرفته براساس سیگنال‌های مغزی داوطلب قادرند پیش‌بینی کنند او با کدام دست دکمه را خواهد فشرد! این حقیقت بسیار شگفت‌انگیز است.
درست است که آزمایش‌های لیبت بسیار بحث‌برانگیز بود، اما آزمایش هینز و همکارانش در موسسه علوم‌شناختی ماکس پلانک نشان داد فعالیت مغز حتی بیشتر از هفت ثانیه قبل از این‌که فرد بخواهد تصمیم بگیرد قابل پیش‌بینی است. اما این مطالعه هشدار می‌دهد که با این یافته، اراده آزاد را نفی نکرده است. دکتر هینز می‌گوید: «مطالعه ما نشان داد تصمیم‌گیری‌ها بر اساس تفکرات قبلی ما به صورت ناآگاه آماده‌اند. اما هنوز نمی‌دانیم که کجا تصمیم نهایی گرفته می‌شود. ما باید همچنان به مطالعاتمان ادامه دهیم تا ببینیم آیا تصمیم گرفته شده توسط این مناطق مغز می‌تواند معکوس شود یا خیر؟ و آیا اگر فردی خیلی فوری دست به انتخاب بزند (دقیقا شبیه شرایطی که ما در جامعه تصمیماتمان را می‌گیریم) و مکثی نداشته باشد چطور؟ آیا این نتایج تغییر خواهند کرد؟»
مطالعات بسیاری در این زمینه صورت گرفت. به طوری که مثلا امسال نتیجه تحقیق دیگری براساس مطالعات انجام شده طی 40 سال از زمان لیبت تاکنون منتشر شد و نشان داد نتیجه‌ای که لیبت گرفت با اقدام داوطلبانه که در فرهنگ عامه، فلسفه و قانون بیان می‌شود در تضاد است. باور عمومی ما این است که ما در انتخاب‌هایمان اراده داریم. اما با توجه به نتایج لیبت، بسیاری از مسائل قانونی تحت‌الشعاع قرار می‌گرفت. آیا مجرم خودش مرتکب اشتباه شده یا این نتیجه‌ای از انتخاب نرون‌های فرد بوده است؟ از آنجا که اقدام آگاهانه در مجرمیت فرد و قوانین حقوقی حرف اول را می‌زد، در نتیجه با این مطالعات بار مسؤولیت از دوش فرد برداشته می‌شد!
موج بعدی تحقیقات درباره اراده آزاد بر اساس فعالیت‌های از پیش برنامه‌ریزی‌شده شکل گرفته و شرکت‌کنندگان باید از بین اقدامات با پیامدهای مختلف انتخاب کنند. این مطالعات بیش از مطالعات قبلی به شرایط طبیعی شبیه است. برای انسان‌ها دشوار است که در شرایط تصادفی، رفتار تصادفی داشته باشند و یک دلیل آن می‌تواند به دلیل الگوهای موجود پیشین در مغز باشد. تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.

منتقدان چه می‌گویند؟
بعد از آزمایش لیبت عده‌ای از منتقدان به انتقاد از روش آزمایش او پرداختند و اشکالات متفاوتی به این نتیجه وارد کردند. مورد اول این بود که این آزمایش نمونه‌ای از اقدام بدون هیچ پیامد قابل توجه است. در حالی که در محیط طبیعی اگر فرد اقدامی انجام دهد، می‌تواند اثر مشخصی بگذارد. برای مثال همان مورد داشتن یک حس هیجانی در یک صحنه را در نظر بگیرید. اگر انتخاب فرد نشان‌دادن عصبانیت باشد، پیامد واقعی آن یعنی صدای بلند، زد و خورد و حتی آسیب از نتایج مستقیم انتخاب او است. اما تنها زدن یک دکمه هیچ پیامدی را متوجه فردی که در آزمایش شرکت کرده نخواهد کرد.
مورد دوم در رد نظریه لیبت این بود که از داوطلب خواسته شده بود هر زمان قبل از فشردن دکمه که درباره زدن آن در حال فکرکردن است از این فعالیت خودداری کند. نتیجه این بود که افراد پیش از این که بخواهند حرکت کنند شروع به تفکر درباره زدن دکمه می‌کردند. این بخش در آزمایش لیبت کاملا نادیده گرفته شده بود.
مورد سوم این‌که نواحی مغزی اسکن شده در آزمایش نشان می‌دهد در حین زدن دکمه فقط قشر پیشانی فعال شده است، حال این که فعالیت اراده آزاد علاوه بر این منطقه با عقده‌های قاعده‌ای مشخص می‌شود که امکان انتخاب‌های بیشتر را فراهم می‌کند و نشان می‌دهد آزمایش انجام شده نتیجه‌ای از اراده آزاد نیست.
مورد چهارم در ارتباط با خاطرات ما درباره انتخاب‌هایمان است. حس افسوس و پشیمانی درباره یک انتخاب زمانی وجود دارد که ما درباره نتایج ناخوشایند اتفاق صحبت می‌کنیم. این حس ناشی از انتخاب ما در میان پیامدهای متفاوت است. بنابراین در زمان‌هایی که اراده کافی برای انتخاب‌های ما وجود داشته باشد فرد حس تأسف برای انجام یا عدم انجام کاری را دارد. برای همین در قانون مجازات‌ها فردی که اراده‌ای از خود ندارد (مثل کودکان یا نوع خاصی از تشنج‌ها در بیماری صرع یا حتی اقدامات انجام شده توسط خواب روها) مجازات نمی‌شود. چون فرد درباره انجام یا عدم انجام، اراده‌ای ندارد.

منابع: Trends in Neurosciences، Science Daily و MPG

فاطمه موسوی بصیرت

دانش