تحدید جمعیت؛ تهدید جامعه

سه سال پیش یک میلیون و 570 هزار و 219 تولد ثبت شد‌. این آمار در سال 1395 به یک میلیون و 528 هزار و 53 تولد کاهش یافت و در سال 1396 میزان تولدها به یک میلیون و 478 هزار و 908 نفر نزول کرد. بسیاری از جمعیت‏شناسان معتقدند که ایران کاهش نرخ جمعیت را با شیب‌ تندتری آغاز کرده‌ است. نکته قابل تأمل اما درباره کشور این است که کاهش رشد جمعیت ایران در منطقه نسبت به کشورهای دیگر حوزه خاورمیانه بیشتر است. رشد جمعیت ایران 2/1درصد است. پس از ایران عربستان سعودی، کویت و سوریه رشد جمعیتی بیش از 8/1درصدی را دارند، پاکستان رشد جمعیتی بیش از 2درصدی و افغانستان هم رشد جمعیتی بیش از 5/2درصد دارد. رشد جمعیتی عراق اما از همه بیشتر است. در بین کشورهای حوزه خاورمیانه عراق با رشد 3درصدی در صدر قرار دارد. آمارهای کاهش تولیدمثل در ماه‏های ابتدایی سال 1397، از ادامه کاهش رشد جمعیت در ایران می‏گوید. طبق آمار رسمی مرکز آمار کشور در سال 95، 82هزار نفر مرد و 138هزار نفر زن به سن تجرد قطعی رسیدند یعنی 220هزار ایرانی دیگر اصلا به ازدواج و خانواده دار شدن فکر نمی‌کنند. براساس این آمار آقایانی که در سن ازدواج یعنی بین 23 تا 34 هستند، پنج میلیون و 3000 نفر هستند و خانم‎هایی که در سن 15 سال تا 29 سالگی در سن ازدواج قرار دارند، چهار‌میلیون و 423 نفر هستند. ‌

جمعیت کمتر می‌شود
الهام فتحی، رئیس گروه آمارهای جمعیت و سلامت مرکز آمار در گفت‌وگو با جام‏جم با اشاره به نمودار رشد جمعیتی ایران در قبل و پس از انقلاب می‏گوید:‌ «بعد از انقلاب جمعیت دوباره افزایش پیدا کرد. البته در این سال‎ها ما با پدیده ورود مهاجران تبعه افغانستان به کشور نیز روبه‏رو بوده‎ایم.» در این سال‏ها رشد جمعیت ایران به 14درصد رسید. در اواخر دهه 60 بعد از سرشماری، سیاست‏های کاهش جمعیتی دولت اعمال شد:‌ «در همین سال‏هاست که با برنامه‏ریزی دولت کاهش جمعیت اتفاق می‎افتد. سرعت این برنامه‏ریزی به حدی بوده است که از آن به عنوان انقلاب باروری یاد می‏کنند. در دهه70، ما با کاهش باروری روبه‏رو شدیم. اگر در سال 65، سهم هر زن در باروری رقمی در حدود هفت فرزند بوده است. این رقم در دهه 70 برای هر زن به سرعت کاهش یافته و به حدود دو فرزند رسید.» در سال‏های 70 البته رشد باروری همچنان بالاست و کشور به رشد طبیعی جمعیت ادامه می‏دهد. پس از آن اما رشد فرزندآوری و مرگ‎ومیر کاهش پیدا می‎کند. با کاهش فرزندآوری و مرگ‏ومیر هر دو با هم، رشد جمعیت هم کاهش پیدا می‏کند.
فتحی معتقد است ایران در حال حاضر در حال گذار جمعیتی به سر می‌برد: «ایران نسبت به کشورهای حوزه خاورمیانه، کاهش نرخ باروری را با سرعت بالاتری طی کرده است. این موضوع هم به سیاست‏های کنترل جمعیتی که دولت در سال‎های 70 درنظر گرفته بود، برمی‎گردد. یکی از عواملی که بر رشد جمعیت اثرگذار است، موضوع برنامه‏ریزی‎های دولتی است.» رئیس گروه آمارهای سلامت اداره آمار البته تأکید می‏کند‌: «باید توجه داشت کشورهای همسایه هم این گذار جمعیتی را می‎‏گذرانند؛ گذار جمعیتی از کشوری به کشور دیگر منتقل خواهد شد. رشد جمعیت یک پدیده اجتماعی است و تحت‌تاثیر عوامل اجتماعی مانند اقتصاد، سیاست‏های دولتی و عوامل محیطی خواهد بود.»

1430 اوج کاهش
گذار جمعیتی، دوره‌ای است که برای تمامی کشورهای توسعه‎یافته پیش آمده است. البته فتحی تأکید می‏کند کاهش رشد جمعیت در 1430 بیشتر هم خواهد شد و حتی به زیر یک‌درصد هم می‏رسد. هرچند او معتقد است این میزان به زیر صفر نمی‏رسد. نکته قابل‎تامل استفاده از این زمان و برنامه‏‎ریزی مناسب برای آن است:‌ «ما نباید با دید منفی به این دوره نگاه کنیم و می‏توان از ظرفیت‏هایی که پیش آمده، بهره برد و با برنامه‏ریزی درست زیربنای اقتصادی قوی را ایجاد کرد. ما می‏توانستیم از این فرصت استفاده کنیم و یک نیروی انسانی با کیفیت مناسب را آموزش دهیم و رشد اقتصادی خیلی خوبی را هم ایجاد کنیم.» فتحی می‏گوید امروز، تأمین نیازهای نیروی جوانی که باید رشد پیدا کند و در کشور به بالندگی برسد، از همه مهم‏تر است:«امروز باید برای نیروی جوانی که 40 سال بعد به سن پیری می‌رسد برنامه‏ریزی کرد.» خارج از سیاست‏های دولتی و مسائل اجتماعی که باعث کاهش نرخ جمعیت شده است، یکی از مباحث هم، بحث اقتصادی است. مشکلات اقتصادی نه برای قشر متوسط جامعه که حتی برای قشر مرفه جامعه هم تبدیل به بهانه‏ای شده است‌. فتحی می‏گوید:‌ مرکز آمار روی این قشر مطالعه دقیقی انجام نداده است. در مباحث آماری اما این قشر مورد مطالعه قرار می‎گیرند.
بعد از کاهش رشد جمعیت، افزایش کیفیت آموزش بالا می‏رود. زمانی که کمیت کاهش پیدا کند، افزایش کیفیت درنظر گرفته می‎شود. به نظر می‌رسد دلیل کاهش تمایل این قشر به فرزندآوری به خاطر همین است.

باروری زیر حد جایگزینی
محمود مشفق، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و جمعیت‎شناس است. او در گفت‌وگو با جام‏جم با اشاره به رشد 2/1 درصدی جمعیت ایران، درباره کاهش رشد جمعیت ایران در منطقه می‏گوید:‌ رشد جمعیتی 2/1 درصدی، نسبت به حجم جمعیت رشد کمی نیست. آن چیزی که نگران‏کننده است، باروری زیر حد جایگزینی است. متوسط تعداد فرزندانی که هر مادر به دنیا می‏آورد از سال 85 به بعد زیر حد جانشینی است. آن طور که کارشناسان می‌گویند هر پدر و مادر باید حداقل دو نفر را جایگزین خود کنند. مشفق می‏گوید این اتفاق عملا نمی‏افتد: ‌به عنوان مثال براساس سطح جانشینی، هر200 پدر و مادر تقریبا 180 نفر را جایگزین خودشان می‎کنند. برای این که جمعیت به ثبات برسد، باید در حد جانشینی باشد. یعنی رشد جمعیت باید چیزی حدود 2 یا 1/2 باشد. در حال حاضر کشور رشد جمعیت دارد، ولی این رشد مربوط به جمعیت زیر 20 سال نیست. عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است رشد جمعیت زیر 20 سال به دلیل باروری زیر سطح جانشینی، اتفاقا رشد منفی است:‌ جمعیت میانی است که رشد جمعیت را بالا می‏برد. برای این که رشد جمعیت را متعادل کنیم، نباید اجازه دهیم این رشد جمعیتی خیلی پایین رود. به گفته او، این روند در آینده جامعه را با مشکل رو به رو می‌کند:«مشکل ما در آینده این است که ساختار جمعیتی به هم می‏خورد و میانگین جمعیت سالخوردگان بیشتر می‏شود. ذخیره جمعیتی کشور که ذخیره سرمایه انسانی هم هست، شکننده خواهد شد. جمعیت در بحث بین‏المللی یکی از شاخص‏های قدرت محسوب می‏شود. تعداد افرادی که در سن کار و تعداد افرادی که در سن سربازی هستند، جزو قدرت‏های کشوری محسوب می‎شود. در آینده به‌هم خوردگی ساختار جمعیتی، کشور را تهدید می‏کند و این ذخیره سرمایه جمعیتی را رو به افول می‎برد.» همه اینها بر توان کشور تاثیرات منفی خواهد گذاشت. یکی از مشکلات دیگری که در کاهش فرزندآوری به وجود خواهد آمد، بحث تک فرزندی است، مساله‏ای که خود به تنهایی می‎تواند آسیب‏های زیادی را برای فرد و نه تنها برای جامعه ایجاد کند. مشفق می‏گوید‌: اختلاف نظر مطالعات جامعه‎شناسی و روان‌شناسان در‌این‌باره زیاد است. یکی از آنها این است که تک‌فرزندی، مهارت‏های اجتماعی کمتری خواهد داشت؛ اما نکته مهم‎تر که همه کارشناسان هم در آن اتفاق نظر دارند این است که از دو سالگی تا هفت سالگی دوره تکامل شخصیتی کودک است و همه بر این عقیده تأکید می‌کنند که بازی‌کردن گروهی بر اجتماعی کردن کودکان تأثیر خواهد داشت؛ اتفاقی که برای کودکان تک فرزند نمی‏افتد. شرایط نرخ جمعیتی ایران در منطقه راهبردی خاورمیانه خوب نیست. در حالی که در خاورمیانه همه به فکر افزایش قدرت هستند، کاهش توان نیروی انسانی کشور، نمی‏تواند عاقلانه باشد. بهبود رشد اقتصادی خانواده‎ها و تدوین سیاست‏های تشویقی می‏تواند توان نیروی انسانی کشور را افزایش دهد.

جمعیت جوان آب می‌رود

براساس نتایج سرشماری سال 95، جمعیت جوان کشور 20میلیون و صدهزار نفر بوده است، این تعداد جمعیت، تقریبا 1/25درصد جمعیت کشور را تشکیل می‎دهند. در سرشماری سال 90، 5/31درصد از جمعیت کشور جوان بودند و در سرشماری سال 85 این آمار 35.4درصد بوده است. این بدان معناست که در سال‎های اخیر کشور با روند کاهش سهم جمعیت جوان روبه‏رو است. با کاهش رشد جمعیت به نظر می‏رسد که این درصد بیش از این، سیر نزولی خواهد داشت.

لیلا شوقی

جامعه