سنت از نگاه صنعت

بیش از 500 شرکت تجاری، دانش‌بنیان و مراکز دولتی و آموزشی فعال در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی ایرانی محصولات خود را در زمینه‌های داروها و مکمل‌های گیاهی، فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی، فرآورده‌های غذایی، تألیفات و آثار مرتبط با حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی ارائه کردند که با استقبال خوبی همراه بود. در میان شرکت‌های بزرگ و نام‌آشنای این حوزه، بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا نیز محصولات فناورانه و نوآورانه خود را در معرض نمایش عموم قرار داده بودند.

نوشداروی دانش‌بنیان برای درمان زخم

درمان سوختگی، زخم و رفع آثار باقیمانده آن از دغدغه مهم حوزه پزشکی است. شرکت دانش‌بنیان دارو شفا طبیعی پدیده با کمک تیم تحقیقاتی خود از نگاه کتب مرجع و منابع طب سنتی ایرانی برای حل این معضل اقدام کرده است. این شرکت دانش بنیان موفق به تولید پمادی به نام کلس بر پایه روغن زیتون و برخی عناصر معدنی طبیعی دیگر مانند مس، فسفر و کلسیم شده‌اند که با خاصیت ترمیم‌کنندگی و ضدالتهابی می‌تواند در درمان سوختگی‌ها، آثار زخم و جوش‌های پوستی مورد استفاده قرار بگیرد.

علیرضا اسفندیاری در خصوص ویژگی‌های این محصول توضیح می‌دهد: این محصول به دلیل ضریب جذب بالایی که دارد می‌تواند بسرعت جذب محل آسیب‌دیده شود و با فعال‌سازی آنزیم‌های بافتی سرعت اثربخشی و درمان را افزایش دهد. مزیت دیگر این محصول این است که در آن از مواد شیمیایی مانند پارافین به‌عنوان نگهدارنده در اغلب پمادها وجود دارد، استفاده نشده است. وی در ادامه با اشاره به هزینه بالای درمان زخم‌های مزمن مانند زخم بستر می‌افزاید: کلس علاوه براثرگذاری قابل قبول و قابل رقابتی که دارد هزینه‌های سرسام‌آور درمان زخم‌های مزمن مانند زخم بستر را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.

این شرکت دانش‌بنیان در حال حاضر به‌دنبال جذب سرمایه برای افزایش تولید و بالا بردن توان رقابتی محصول خود با پمادهای شناخته شده حوزه درمان سوختگی است.

افشانه‌ها و شوینده‌های طبیعی، دوستدار محیط‌زیست

زمانی که پای صحبت تولیدکنندگان نوپا و بخصوص شرکت‌های دانش‌بنیان تازه تاسیس یا حتی شرکت‌های بزرگی که علاوه بر بازار داخلی در بازارهای بین‌المللی نیز فعالیت داشتند نشستیم، حرف مشترکی داشتند: گرچه این حوزه توان بالایی به منظور درآمدزایی و ایجاد اشتغال دارد، هنوز از حمایت مناسبی برای افزایش توان تولید، برنامه‌ریزی برای تغییر الگوی کشت زمین‌های زیر کشت و اعطای مجوزهای مورد نیاز برخوردار نیست.

سیدرضا شخص‌امام‌پور، مخترع افشانه‌های گیاهی از جمله تولیدکنندگانی بود که نبود سازوکار حمایتی متناسب را عامل اصلی مهجورماندن حوزه گیاهان دارویی می‌داند. وی که موفق به اختراع افشانه‌های خوشبوکننده کاملا گیاهی با اثر خنثی‌کنندگی بوی بد شده است در خصوص تولیدات شرکتش توضیح می‌دهد: برای تولید این اسپری‌ها از عصاره‌های کاملا گیاهی استفاده شده است و به همین دلیل تنفس حتی بلع آنها هیچ‌گونه خطری برای سلامت ندارد. افشانه‌های خوشبوکننده هوای گیاهی، علاوه بر خوشبوکنندگی هوا و خنثی‌سازی بوی نامطبوع، سطوح را ضدعفونی می‌کنند و هیچ‌گونه عارضه‌ای برای پوست افراد ندارند.

این محقق حوزه تولید محصولات دارویی گیاهی خاطرنشان می‌کند: در شرایط کنونی که محیط‌زیست بشدت در خطر است، هدف ما تولید محصولاتی است که با محیط‌زیست سازگار باشند و جریان بُرد-بُردی برای واردکردن محصولات طبیعی به زندگی مردم داشته باشیم. به گفته امام‌پور در هیچ‌یک از محصولات تولید شده که شامل خوشبوکننده‌های هوا، کفش، صابون، سرشوی جامد و مواد شست‌وشوی خودرو هستند، از مواد شیمیایی استفاده نشده است و تمامی آنها با طبیعت سازگار هستند.

استفاده از شوینده‌های طبیعی علاوه بر افزایش کشت گیاهان دارویی و اشتغال‌زایی از آلودگی منابع آبی زیرزمینی نیز پیشگیری خواهد کرد. به عقیده این پژوهشگر، استفاده از این شوینده‌های طبیعی امکان استفاده از پساب‌خانگی برای آبیاری و شست‌وشو را فراهم می‌کند.

تلاش برای صادرات فرآورده‌های گیاهان دارویی

همان‌گونه که اشاره شد حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی ایرانی به عنوان یکی از پرتوان‌ترین حوزه‌ها برای افزایش ظرفیت صادرات غیرنفتی کشور شناخته شده است. گرچه از سال‌های گذشته صادرات محصولات کشاورزی شناخته‌شده‌ای مانند زعفران که به ثبت جهانی نیز رسیده از رونق خوبی برخوردار بوده است، در سال‌های اخیر رویکرد صادرکنندگان به سمت افزایش سبد محصولات و شناساندن سایر گیاهان دارویی پرخاصیت به بازارهای بین‌المللی بوده است.

شرکت دانش‌بنیان راهبران سامانه‌های تجاری ایرانیان (رستا)، از حدود چهار سال پیش در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف با هدف توسعه صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های مشتق شده از آنها شکل گرفته است. امیرحسن رفیعی، مدیر اجرایی این شرکت، در خصوص نحوه فعالیت شرکت توضیح می‌دهد: «شرکت ما به عنوان بازوی کمکی شرکت‌های فعال در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی در بازارهای بین‌المللی فعالیت می‌کند. ما با استفاده از نیروهای متخصص خود، مجموعه‌ای از کالاهای با کیفیت مشتق شده از گیاهان دارویی را که شامل مکمل‌ها و داروهای گیاهی، فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی، فرآورده‌های صنعتی مانند اسانس‌ها و عصاره‌ها، طعم‌دهنده‌های گیاهی، دمنوش‌های گیاهی و مواد خام گیاهی است، به بازارهای جهانی معرفی می‌کنیم. وی در ادامه با اشاره به این که محصولات و فرآورده‌های گیاهی ایرانی توان بالایی برای رقابت در بازارهای جهانی دارند، اشاره می‌کند:باید برنامه‌های مدونی برای معرفی این محصولات و خواص کم‌نظیر آنها به مصرف‌کننده خارجی صورت بگیرد. بسیاری از گیاهان و فرآورده‌های گیاهی کشور که خواص درمانی زیادی دارند هنوز برای بازارهای جهانی شناخته شده نیستند و عمده تقاضای بازارهای بین‌المللی به چند گیاه شناخته شده مانند زعفران و گل محمدی معطوف شده است.

در حال حاضر شرکت رستا به صورت رسمی با حدود 30 شرکت فعال تولیدکننده محصولات گیاهی مشغول همکاری است. رفیعی با تاکید بر اولویت شرکت در افزایش صادرات فرآورده‌ها و محصولات مشتق شده، خاطرنشان کرد: در حال حاضر سبد کالای شرکت ما حدود هزار محصول دارد که برای ارائه در کشورهای مختلف برنامه‌ریزی می‌شوند. تمرکز اصلی شرکت بر کشورهای شرق آسیاست که فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی تاریخچه‌ای کهن دارد. البته برخی کشورهای اروپایی نیز بازار مناسبی برای صادرات مواد گیاهی مورد نیاز حوزه داروسازی، صنایع غذایی و فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی هستند.

شرکت مدیریت صادرات رستا اخیرا توانسته با ایجاد وبگاه تخصصی B2C علاوه بر صادرات عمده، برخی محصولات منتخب گیاهی را از طریق وبگاه شرکت، مستقیما به دست مصرف‌کننده خانگی خارجی نیز برساند.

استفاده از گیاهان آبزی برای تزئینات

شرکت دانش‌بنیان «زیست پژوه پریان» که در غرفه شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در حال ارائه محصولات خود بود، با شناسایی کامل زنجیره غذایی اکوسیستم رودخانه‌ها توانسته است آکواریوم، برکه و آب‌نماهای تزئینی برای نگهداری ماهی‌ها طراحی کند که به تعویض آب یا فیلتر مکانیکی نیاز نداشته باشد. الهام حقیقی مدیرعامل این شرکت دانش‌بنیان در خصوص فناوری مورد استفاده در این آکواریوم‌ها توضیح می‌دهد: «ما با شناسایی همه اجزای زنجیره غذایی اکوسیستم‌های آبی که شامل باکتری‌ها، پلانکتون‌ها، گیاهان و ماهی‌ها می‌شود، بر اساس شرایط محلی که می‌خواهیم طراحی کنیم تناسب مورد نیاز برای تداوم زنجیره را میان اجزای آن فراهم می‌کنیم. به این ترتیب هریک از اجزا شرایط بقای حلقه بعدی زنجیره را فراهم خواهد کرد.» وی در ادامه خاطرنشان کرد: «در صورتی که شرایط محیطی به صورت ناگهانی تغییر نکند، این سازه‌ها برای مدت‌های طولانی بدون نیاز به تعویض آب قابل استفاده خواهند بود. مزیت این سازه‌ها نسبت به آکواریوم‌ها یا تُنگ‌های دارای گیاهی که در حال حاضر در بازار موجود است، در نظر گرفتن تمام حلقه‌های زنجیره از باکتری و پلانکتون تا نوع ماهی است. به همین علت بر خلاف نمونه‌های مشابه که از فیلترهای مکانیکی استفاده می‌کنند یا باید آب آنها چند روز یک بار تعویض شود، براحتی در فضاهای خانگی و عمومی قابل استفاده است.»

این شرکت دانش‌بنیان در حال حاضر مشغول تحقیقات و توسعه محصولات بر اساس کاربردهای دیگر موجودات ذره‌بینی آبزی است.

لزوم تدوین سازوکار مشخص برای حمایت از دانش‌بنیان‌ها

شرکت دانش‌بنیان شهر اخلاق که به گفته موسس آن دکتر داوود منیری، اولین شرکتی است که موفق به کسب عنوان دانش‌بنیان در کشور شده است. حوزه فعالیت این شرکت فرآوری گیاهان دارویی با رویکرد درمانی است. داوود منیری درخصوص نحوه تولید این محصولات می‌گوید: «ما با بهره‌گیری از کتب مرجع طب سنتی ایرانی و انجام تحقیقات مورد نیاز توانسته‌ایم بیش از 70 فرآورده گیاهی به ثبت اختراع دارویی برسانیم. برخی از این داروها دارای موافقت اصولی وزارت بهداشت هستند، اما از آن‌جا که تولید انبوه این فرآورده‌ها به سرمایه بسیار زیادی نیاز دارد، در حال حاضر فقط براساس تجویزی که برای افراد انجام می‌دهیم و در واقع میزان تقاضا، آنها را به صورت آزمایشگاهی تولید می‌کنیم.»

وی در ادامه با اشاره به مشکلاتی که بر سر راه جذب سرمایه وجود دارد می‌افزاید: «نبود سازوکار مشخص و مناسب برای سرمایه‌گذاری روی مالکیت‌های فکری موجب شده هنوز موفق به جذب سرمایه مورد نیاز برای تولید تجاری داروهای گیاهی نشویم. زیرا بیشتر سرمایه‌گذاران به دنبال به دست‌آوردن و خرید دانش‌فنی به صورت کامل هستند و مشارکت بر مبنای سرمایه مالی و سرمایه فکری را نمی‌پذیرند.»

منیری در ادامه به ضعف‌هایی که در فرآیندهای حمایتی و اعطای تسهیلات به صاحبان فناوری وجود دارد، اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «در حال حاضر مبنای اعطای تسهیلات به شرکت‌ها بر اساس میزان توان فعلی آنها برای بازپرداخت تسهیلات است. در صورتی که هیچ مجموعه‌ای تا زمانی که سرمایه کافی در اختیار نباشد، نمی‌تواند خود را وارد مرحله سودآوری و ایجاد ارزش افزوده کند. چنین قوانینی فقط موجب قدرت بیشتر سرمایه‌داران بزرگ و ضعیف‌تر شدن شرکت‌های نوپا خواهد شد.»

ظرفیت بالای ایران برای تولید گیاهان عطری

سیدرضا شخص‌امام‌پور، از پژوهشگران حوزه تولید گیاهان دارویی به جام‌جم‌ می‌گوید: کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی بستر مناسبی برای کشت بسیاری از گونه‌های گیاهی با خواص دارویی بی‌نظیر است. با توجه به رویکرد جهانی استفاده از خواص مواد طبیعی و کاهش مصرف مواد شیمیایی، حوزه گیاهان دارویی کشور می‌تواند به منبعی پرسود تبدیل شود. در کشور ما سالانه بیش از دو میلیارد دلار صرف واردات مواد عطری شیمیایی می‌شود. در حالی که اگر این سرمایه صرف کشت گیاهان عطری و تولید محصولات طبیعی شود، می‌تواند به بستری مناسب برای اشتغال‌زایی و درآمدزایی غیر نفتی کشور شود. امام‌پور مشکل اصلی تولید در کشور را نبود حمایت‌های کافی و دست‌اندازهای اداری مطرح می‌کند و امیدوار است با صحبت‌هایی که در نمایشگاه گیاهان دارویی با محمود حجتی ،وزیر جهاد کشاورزی داشته بتواند ایده‌های جدیدتری را به مرحله تولید برساند.

عسل اخویان‌طهرانی

دانش