اولین شهرهای تاریخ

این شهرها و سکونتگاه‌های تاریخی، گنجینه‌های ارزشمندی هستند که روند حیات اجتماعی را در هر سرزمین نشان می‌دهند. از این رو نه تنها در پژوهش‌های باستان‌شناسی تاثیرگذارند، بلکه در بررسی‌های مردم‌شناسانه و جامعه‌شناسانه نکات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. این ویرانه‌ها از یک طرف شکل و ساختار شهر را نشان می‌دهند و از طرف دیگر رابطه شهر با اقتصاد، جامعه شهری و... ترسیم می‌کنند. بنابراین تغییرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی این شهر‌ها را می‌توان در دل خودشان جست‌و‌جو کرد و تغییرات پیش‌آمده را بررسی کرد.

شهرهای باستانی ایران

دوره حیات بیشتر شهرهای باستانی در دوران ایران باستان یعنی از زمان شکل‌گیری حکومت مادها در سده هفتم قبل از میلاد تا 651 میلادی که ساسانیان در ایران حکومت می‌کردند، ساخته شده‌اند.

براساس پژوهش‌هایی که تا کنون انجام شده، ایران بیش از 50 شهر باستانی داشته است. تعدادی از این شهرها اکنون جزو ایران نیستند و در قرن‌های 18 و 19 و جدا شدن برخی قسمت‌ها از ایران، در کشورهای عراق، آذربایجان، افغانستان، ازبکستان، ترکمنستان و... قرار دارند.

برخی از این شهرها اکنون محل شکل‌گیری شهر تازه‌ای شده‌اند. از هگمتانه اولین شهر ایرانی اثری بر جای نمانده و امروزه شهر همدان در منطقه ساخت آن شکل گرفته است. شهر باستانی شوش اما هنوز با همین نام به حیات خود ادامه می‌دهد و به‌خاطر داشتن آثار بی‌نظیر تاریخی در فهرست میراث یونسکو هم ثبت شده است. زیگورات نیایشگاهی باستانی که حدود 1250 پیش از میلاد ساخته شده یکی از این بناهاست. همچنین کاخ آپادانا که محل سکونت زمستانی شاهان هخامنشی بوده و مقبره دانیال نبی از جمله دیدنی‌های باستانی این شهر است.

شهر باستانی تخت جمشید یکی از چهار پایتخت امپراتوری سرزمینی بود که بعدها به نام ایران نامیده شد. کار ساخت آن از حوالی سال‌های 550 قبل از میلاد آغاز و به نمادی از ثروت و جلال و بزرگی امپراتوری ایران باستان تبدیل شد. معماری فوق‌العاده این شهر باستانی زبانزد مورخان دنیاست و در ساخت آن از نقره و طلا نیز استفاده شده بود و در گوشه و کنار تخت جمشید حجاری‌های پیکره‌های انسانی به چشم می‌خورد. ساخت تخت جمشید در دوران شکوفایی امپراتوری هخامنشی و به فرمان داریوش بزرگ آغاز شد. این امپراتوری از 550 تا 330 پیش از میلاد حکمرانی کرد تا این‌که با حمله اسکندر مقدونی از هم فرو پاشید و تخت جمشید در آتش سوخت. اکنون ویرانه‌هایی از آن به جا مانده است. تخت جمشید هم مانند دیگر شهرهایی که به آنها اشاره کردیم در فهرست میراث یونسکو ثبت شده است.

شهرهای باستانی جهان

از زمان کشف شهر ماچو پیچو یکصد سال می‌گذرد، اما تاکنون باستان‌شناسان نتواسته‌اند کشف کنند کاربرد این شهر باستانی متعلق به سلسله اینکاها چه بوده است. اینکاها دارای سیستم خاصی از نگارش بوده‌اند، اما هیچ متنی از آنها به جای نمانده است. این شهر در ارتفاع 2500 متری از سطح دریا ساخته شده و اغلب اوقات از آن به عنوان شهر گمشده اینکاها یاد می‌شود. ماچو پیچو احتمالا شناخته شده‌ترین نماد امپراتوری اینکاهاست. این شهر حدود سال 1450 میلادی ساخته شده و صدها سال پیش در زمان فتح اینکاها توسط اسپانیایی‌ها متروکه شده است.

در جنوب شرقی مکزیک و گواتمالا، مایاها شروع به ساختن شهری بزرگ از 3000 سال پیش در دل جنگل‌های استوایی کردند که پالنگ نام دارد. حاکمان آنها در این نواحی عبادتگاه‌های هرمی‌شکل، قصرها، بازار و میدان‌های تجارتی زیبایی ساختند. آموزش هنر و تجارت رونق پیدا کرد و نویسندگان با استفاده از عکس‌ها و نقش‌های سمبلیک، یک سیستم نوشتاری ایجاد کردند. ریاضیدانان و ستاره شناسان مایا بسیار متخصص بودند. مشهور است در معابد مایاها انسان‌ها را برای خدای خورشید قربانی می‌کردند.

درباره هیچ شهری در تاریخ همچون تروا این همه افسانه و داستان‌های رازآلود وجود ندارد. هومر، این شهر را در شمال غربی ترکیه کنونی ذکر کرده و کشفیات باستان‌شناسی در سال 1871 از وجود شهری باستانی در این منطقه پرده برداشت. تروآ مهاجرنشینی یونانی بود که در محل آناتولی واقع بود. در آن سال هانریش سلیمان، باستان‌شناس آلمانی شروع به کشفیاتی در منطقه کرد. این شهر حدودا 5000 سال پیش ساخته شده، ولی برخی باستان‌شناسان شک دارند کشفیات سلیمان همان شهر باستانی تروآ باشد.

شهر باستانی پالمیرا یا تادمور قدمتی حدودا 4000 ساله دارد، اما اهمیت آن به سال‌های 300 قبل از میلاد بر‌می‌گردد که به عنوان قطب تجاری شناخته می‌شد و مرکزی بود برای انتقال کالاهای بازرگانی ایران باستان و شهرهای بین‌النهرین. این شهر موقعیت استراتژیک برای رومیان داشت که توانسته بودند در قرن اول میلادی شهر را تصرف کنند. اوج شکوفایی این شهر در زمان سلطنت زنوبی بود. متاسفانه حمله‌های داعش این شهر را از بین برده است.

زینب مرتضایی‌فرد

روزنامه‌نگار