ندای معرفت

این شبکه رادیویی در سال 1377 و همزمان با سالروز تولد حضرت فاطمه معصومه(س)، به منظور گسترش مباحث معرفتی و با هدف پرداختن به حوزه‌های مختلف فرهنگ دینی، در شهر قم افتتاح شد که پخش 24 ساعته دارد. پردازش آگاهانه معارف دینی با هدف شناختی و ارتقای شناخت معرفتی مخاطبان از ماموریت‌های این شبکه رادیویی است که آن را در تولید آیتم‌های متفاوت و گوناگون پیگیری می‌کند.

سطح‌بندی برنامه‌ها

رادیو معارف به‌واسطه ماهیت و موضوع محوری خود بالطبع نمی‌تواند همه مخاطبان را به یک چشم ببیند یا به عبارت دیگر، سطح کیفی و محتوای برنامه‌های آن با توجه به سطح دانش و بینش مخاطبانش متفاوت است. مسائل معرفتی به‌واسطه تاثیر مستقیم و حضور موثری که در زندگی فردی و اجتماعی مردم دارند همواره به‌عنوان یک دغدغه مطرحند و بدیهی است رسانه ملی در این زمینه پیشگام‌تر از رسانه‌های دیگر باشد. از سوی دیگر، مسائل معرفتی به‌دلیل نسبت مستقیمی که با تحولات اجتماعی و فرهنگی دارند همیشه با پرسش‌های تازه و دغدغه‌های نویی مواجه می‌شوند که باید پاسخ‌های قانع‌کننده‌ای به آنها داده شود؛ از این‌رو ضرورت تولید انواع برنامه‌های معارفی از نمایشی گرفته تا مستند و ترکیبی، یک نیاز رسانه‌ای محسوب می‌شود و همین ضرورت، توجه به عوامل موثر بر جذابیت برنامه‌های معارفی را ایجاب می‌کند. اتفاقا هیچ حوزه‌ای به اندازه بخش معارف نیازمند خلاقیت و نوآوری و کارکردهای جذاب رسانه‌ای نیست. در همین راستا برنامه‌های آن در سه سطح عمومی، تخصصی و فوق‌تخصصی در گروه‌های موضوعی زیر قابل دسته‌بندی است:

فرهنگ و ادب

اندیشه و حکمت

خبر و برنامه‌های سیاسی

فقه و سیره

قرآن و حدیث

در واقع این رادیو تلاش دارد در همه موضوعات مرتبط با دین به برنامه‌سازی بپردازد. پرطرفدارترین برنامه‌های رادیو معارف عبارتند از: مجموعه پرسمان‌ها که با دسته‌بندی موضوعی سوالات خانوادگی/ تربیت کودک/ اعتقادی/ قرآنی/ تاریخی هر روز به صورت زنده پخش می‌شود. مجموعه زمزم احکام که به سوالات فقهی شنوندگان پاسخ می‌دهد. برنامه‌های زنده صبحگاهی که مسائل اجتماعی و خانوادگی را با حضور کارشناسان بررسی می‌کند. اخبار جهان اسلام که تنها بخش خبری جهان اسلام در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است. برنامه‌های نمایشی که با نام باغ تماشا هر روز یک نمایش شنیدنی با موضوعات جذاب دینی پخش می‌کند.

شاخص‌های برنامه‌سازی معارفی

واقعیت این است که برنامه‌سازی با توجه به مولفه‌ها و شاخصه‌هایی که برآن تاکید شده بسیار پیچیده و دشوار است و به توانایی، مهارت و دانش رسانه‌ای بالایی در تولید برنامه‌های معارفی نیاز دارد. قطعا شیوه‌های سنتی آموزش معارف که صرفا به سخنرانی ختم می‌شود در جامعه امروز دیگر پاسخگوی همه نیازها نبوده و بخشی از جذابیت خود را از دست داده است؛ هرچند هنوز هم سخنوران و خطیبان توانا بویژه آنان که زبان و ادبیات نسل جدید را می‌شناسند، قدرت جذب مخاطبان فراوانی را دارند. انتخاب معارفی که با مسائل مبتلا به انسان معاصر آمیخته است قطعا جذابیت رسانه‌ای بیشتری نسبت به مفاهیم کلی و کهن معارفی دارد. نقد و بررسی قرائت‌های مختلف از دین و دینداری و چگونگی دیندار بودن در جامعه مدرن امروزی مساله اصلی نسل جوانی است که دغدغه دین دارد. اتفاقا معارف دینی به‌دلیل گستردگی سوژه و نزدیکی به زندگی از این قابلیت ذهنی برخوردار است که به موضوع عمومی بدل شود که طیف‌های مختلف و سطوح متنوعی از مخاطبان را دربر گیرد. در ادامه این گزارش به برخی از مهم‌ترین برنامه‌های رادیو معارف خواهیم پرداخت:

مناجات

طبیعتا یکی از مهم‌ترین آداب و آیین‌های مذهبی مناجات است که علاوه بر جذابیت‌ها و کارکردهایی که از حیث معنوی و روحی برای افراد دارد، سرشار از معارف و حکمت‌هایی است که در قالب ادعیه‌ها آورده شده. برنامه مناجات به تناسب هر زمان و فصلی به پخش ادعیه‌های سفارش شده و مهم می‌پردازد. مثلا در ایام ماه مبارک رمضان این برنامه به پخش بخش‌هایی از دعای ابوحمزه ثمالی می‌پردازد که هم از حیث زیبایی‌شناسی صوتی و کلامی و هم از حیث معرفتی، سرشار از نکات جذاب و آموزنده است؛ ضمن این‌که رادیو معارف در برنامه‌های تحلیلی و کارشناسی خود نیز گاه به شرح و تفسیر این ادعیه پرداخته و فرصتی برای مخاطب فراهم می‌کند تا به درک عمیق‌تر و بالطبع آن کسب فضیلت بیشتری از مناجات‌ها دست یابند، ضمن این‌که از مداحان خوش‌صدا و معتبری برای قرائت این ادعیه استفاده می‌کند که این تمهید به نوعی بهره برداری درست از فرم برای بازنمایی محتوا محسوب می‌شود.

غرفه‌های نور

این برنامه را می‌توان مصداقی از برنامه‌ها یا ویژه‌برنامه‌های فصلی و مناسبتی رادیو معارف دانست. غرفه‌های نور به بررسی شاخص‌های قرآنی و نمایشگاه بین‌المللی قرآن در ایام برگزاری این نمایشگاه در ماه مبارک رمضان می‌پردازد و از طریق ارتباط زنده با نمایشگاه قرآن ضمن گزارش روزانه از حال و هوای جشنواره درباره معارف قرآنی و شاخص‌های آن نیز با کارشناسان به بحث و گفت‌وگو می‌پردازد. برنامه‌هایی از این دست را هم می‌توان برنامه‌های خبری و اطلاع‌رسان دانست و هم برنامه‌های معرفتی که بر شناخت قرآنی مخاطب می‌افزایند.

روایت طلوع

روایت طلوع برنامه‌ای است که در آن به واکاوی نقش عالمان شیعه در شکل‌گیری و گسترش علوم اسلامی پرداخته می‌شود که هم کارکرد اطلاع‌رسانی دارد و مخاطب را با مفاخر و مشاهیر علمی و فرهنگی جهان اسلام و شیعه آشنا می‌کند و هم طرح مباحثی که این عالمان مطرح کردند، می‌تواند نقطه عزیمت و انگیزه‌ای برای مخاطبان جدی‌تر و علاقه‌مند باشد تا این مباحث و مسائل معرفتی را به شکل دغدغه‌مندتری دنبال کنند.

بهجت عارفان

این برنامه گرچه یک برنامه روتین و دائمی نیست، اما مصداق و نمونه‌ای از برنامه‌های رادیو معارف است که به مناسبت درگذشت یک عالم اسلامی به شخصیت، اندیشه، آثار و کارهایی که آن فرد انجام داده، می‌پردازد. بهجت عارفان نیز یکی از این ویژه‌برنامه هاست که در آستانه نهمین سالگرد درگذشت مرحوم آیت‌الله العظمی بهجت به تبیین شخصیت علمی و عرفانی آن عالم وارسته می‌پردازد.

زیر نور ماه

از جذاب‌ترین و موفق‌ترین برنامه‌های رادیو معارف است که به گفت‌وگوی صمیمانه با اهالی موفق در حوزه‌های هنری و دینی می‌پردازد و سبک زندگی آنها را با الگوهای رفتاری سفارش شده در اسلام مورد بررسی قرار می‌دهد. برنامه‌ای که می‌تواند بویژه برای نسل جوان که در جامعه پر از هیاهوی امروز در معرض انحراف از راه درست زندگی قرار دارند، بسیار مفید و راهگشا باشد. زیر نور ماه علاوه بر بینش معارفی، روش عملی زندگی براساس معارف اسلامی را هم در خود دارد.

زیبایی شناسی در فرم

وقتی درباره ساخت برنامه‌های معارفی ـ مناسبتی سخن می‌گوییم بیشتر اذهان متوجه مضامین و درونمایه معنوی آنها می‌شود، اما باید توجه داشت در ساختار رسانه‌ای، فرم بر محتوا مقدم است و محتوا را به شکل زیبایی‌شناسانه در فرم و ساختار اجرایی بازتولید می‌کند، لذا وقتی از رسانه و برنامه‌سازی در آن صحبت می‌کنیم اولویت با فرم است و همه چیز خود را در زبان فرم نشان می‌دهد. حتی خود کارشناسان مذهبی نیز بر این نکته تاکید دارند و معتقدند ما از لحاظ محتوا چیزی کم نداریم و معارف دینی به اندازه کافی جذاب و شیرین است که مخاطب را خسته نکند، اما شیوه بیان آن و چگونگی ارائه و نمایش آنهاست که گاه باعث شکست می‌شود. طبیعتا تبلیغ و آموزش مفاهیم و انگاره‌های مذهبی بشدت تابع ابزار و منطق رسانه‌ای است و رادیو معارف می‌تواند یکی از این ابزارهای موثر باشد.

سید رضا صائمی