رادیو نمایش و نمایش رادیویی

اگرچه نمایش را بیشتر به معنای نمود و بازنمایی بصری می‌شناسند. واقعیت این است که توسعه شبکه‌های رادیویی در دوره‌ای که به عصر تصویر معروف است، این نکته را ثابت می‌کند که رادیو همچنان با پویایی و امید به حیات رسانه‌ای خود ادامه می‌دهد و این که هیچ رسانه‌ای نمی‌تواند جایگزین رسانه دیگری شود و کارکردهای آن را بازتولید کند. شاید رادیو نمایش در ظاهر واجد معنایی متناقض باشد، چرا که رادیو بر صدا استوار است و نمایش ماهیتی تصویری دارد. اما نمایش‌های رادیویی و در این سال‌های اخیر ماهیت و کارکرد رسانه‌ای مثل رادیو نمایش نشان می‌دهد که با صدا هم می‌توان دید و گاه گوش همچون چشم عمل می‌کند و چه بسا گاهی بصیرت آن بیش از چشم هم باشد.

رسانه گرم

از منظر علم ارتباطات، رادیو رسانه‌ای گرم است و تلویزیون رسانه‌ای سرد، اما اکنون در رادیو نمایش با ترکیب و آشتی صدا و تصویر، تجربه تازه‌ای از یک رسانه متفاوت را شاهدیم. رسانه‌ای که به واسطه صدا و از طریق کلام تلاش می‌کند یک موقعیت بصری و عینی را برای مخاطبان رقم بزند. در واقع این رسانه بیش از رادیوهای دیگر با بهره‌گیری از تخیل شنونده‌ها و فعال و پویا کردن آن به سهیم شدن مخاطبان در شکل‌گیری و فرآیند محتوای برنامه منجر می‌شود. نمایش در رادیو گرچه مبتنی بر صدا و صداپیشگی است، اما درک و دریافت مخاطب از آن براساس یک فرآیند فعال خیال‌پردازانه صورت‌بندی می‌شود. درواقع این شبکه، تخیل مخاطب را به عنوان یک حس و ابزار ادراکی به کار می‌گیرد و آنها را در برنامه شریک می‌کند. شاید شنونده نمایش رادیویی از امکان دریافت تصویری موقعیت‌های درام محروم باشد، اما با بهره‌گیری از تخیل و ذهنیت خلاق خود می‌تواند لذت بیشتری از این تجربه کسب کند. برای تبیین بهتر این معنا می‌توان از تفاوت گزارش رادیویی و تلویزیونی فوتبال مثال آورد. به این معنی که یک گزارش رادیویی درباره مسابقه فوتبال گرچه فاقد تصویر است، اما شنونده مجبور است موقعیت بازیکنان و شرایط بازی را در ذهن تصویرسازی کند تا هیجان و التهاب بیشتری نصیبش شود و لذت بیشتری از شنیدن یک گزارش ورزشی ببرد. واقعیت این است که همواره سه بخش از برنامه‌های رادیویی مورد توجه شنوندگان این رسانه بوده است: اخبار، موسیقی و نمایش‌های رادیویی. کارکرد نوستالژیک رادیو نیز بیشتر مبتنی بر همین سه بخش است. همه ما چند برنامه رادیویی را از یاد نبرده‌ایم یا همچنان شنونده آن هستیم، برنامه صبح جمعه با شما (جمعه ایرانی)، شب‌بخیر کوچولو و قصه ظهر جمعه که همه آنها نوعی نمایش رادیویی هستند. این ماندگاری صرفا به جذابیت‌ها و کیفیت این برنامه‌ها محدود نمی‌شود و گرایش روان‌شناختی و تاریخی ایرانیان به قصه و قصه‌گویی را باید به عنوان دلایل عمیق‌تر پرطرفدار بودن نمایش‌های رادیویی برشمرد.

محلی برای شناسایی استعدادهای تازه

نمایش رادیویی به عنوان یک آیتم یا رادیو نمایش به‌عنوان یک نهاد رسانه‌ای نمایش‌محور به واسطه برخی از دلایلی که به آن اشاره کردیم، می‌تواند بار دیگر مردم را به این رسانه، پیوند زده و در این بازار شلوغ تصویر و شبکه‌های تلویزیونی متوجه خود کند. از سوی دیگر فرصتی فراهم می‌شود تا تئاتر از رکود و مهجور بودن خارج شود و بازیگران این عرصه، استعداد و توانایی خود را این بار در رادیو به نمایش بگذارند. ضمن این که نمایش تئاتری خود یک گونه متفاوت و مستقل از دنیای بازیگری است که می‌تواند طیف وسیعی از نویسندگان، کارگردان‌ها، بازیگران و صداپیشگان را در جهت اعتلای این هنر به فعالیت وادارد. در حالی که تاسیس هر شبکه رادیویی به ایجاد فرصت‌های شغلی، کشف استعدادهای هنری و رسانه‌ای و تقویت نگارش متن‌ها و نمایشنامه منجر می‌شود. در عین حال رادیونمایش می‌تواند فرهنگ تئاتر دیدن و نمایشنامه‌خوانی را نیز اعتلا بخشد و قطعا این شبکه راهی است به سوی رشد و توسعه فرهنگی در جامعه. نمایش رادیویی به‌عنوان یک متن هنری، اما صرفا با وجود یک شبکه و رسانه رشد نمی‌کند و مستلزم متن و نمایشنامه‌های خوب، بازیگری و اجرای موثر و کارگردانی و عوامل دیگری است تا این رادیوی نوپا نیز غنی و پرمحتوا شود که در این صورت، دیگر رادیو رقیب کوچکی برای تلویزیون نخواهد بود.

با این حال باید به یاد داشت که نمایش و اجرای نمایش‌های رادیویی صرفا به دلیل ماهیت رادیو نمایش به این رسانه محدود نمی‌شود و همه شبکه‌های رادیویی می‌توانند از این ظرفیت و قابلیت مهم بهره‌مند شوند. واقعیت این است که به غیر از جذابیت‌های بصری تلویزیون باید عادت رسانه‌ای مخاطبان را نیز در گرایش به استفاده از رسانه رادیو یا تلویزیون لحاظ کرد. خیلی از افرادی که امروز از رادیو دور شده یا با آن غریبه هستند لذت گوش کردن به آن را نچشیده‌اند. یکی از عوامل مهمی که می‌تواند گوش سپردن به رادیو را به تجربه‌ای لذتبخش بدل کند تولید همین نمایش‌های رادیویی است که علاوه بر سرگرمی و جلب رضایت مخاطب می‌تواند زمینه و بستری برای اشتغالزایی علاقه‌مندان به بازیگری و هنر نمایش هم باشد؛ چه آنهایی که به نوشتن نمایشنامه علاقه‌مند هستند چه آنهایی که بازیگری را دوست دارند و البته بازیگری نمایش‌های رادیویی دنیای خاص خود را داشته و تخصص ویژه خود را می‌طلبد. لزوما یک بازیگر سینما نمی‌تواند بازیگر خوبی برای نمایش‌های رادیویی باشد. شاید در این حوزه بازیگران تئاتری موفق‌تر عمل کنند. با این حال متخصصان و کارشناسان بازیگری معتقدند تربیت بازیگر رادیویی متدهای خاص خود را داشته و باید برای نمایش‌های رادیویی بازیگران خاص خود را پرورش داد. مثلا تربیت صدا و مهارت در فن بیان و حتی صداپیشگی از جمله مهارت‌هایی است که یک بازیگر رادیویی باید داشته باشد.

پرورش تخیل مخاطب

نمایش‌های رادیویی خلاقیت ذهنی و قوه خیال‌پردازی و در کل تخیل مخاطب را پرورش می‌دهد و در نهایت می‌تواند ضمن سرگرم کردن مخاطب او را با قصه‌گویی خلاق آشنا کرده و بیش از یک سریال تلویزیون قوه تخیل او را به کار بگیرد. ضمن این‌که امروزه روان‌شناسان بر خاصیت‌های درمانی نمایش‌های رادیویی نیز تاکید کرده و آن را ابزاری اثربخش در انتقال مهارت‌های زندگی یا بهبود سلامت روان می‌دانند، لذا نمایش درمانی را هم می‌توان به کارکردهای این آیتم رادیویی افزود. تهیه‌کنندگان و برنامه‌سازان رادیویی می‌توانند و باید از این ظرفیت رسانه‌ای هم در جهت جلب نظر مخاطب استفاده کنند و هم در جهت تهذیب و تزکیه روانی او. قطعا هر شبکه رادیویی از طریق نمایش می‌تواند بر تعداد مخاطبان خود بیفزاید. با این حال و فارغ از همه این کارکردها که برشمردیم نمایش در رادیو بیش از هرچیز می‌تواند تامین‌کننده سرگرمی برای مخاطب باشد و رادیو نمایش در این میان بیش از هر شبکه رادیویی دیگری نقش موثری دارد و در عین حال شاید بیشترین کمک را برای تشویق مخاطب به تماشای تئاتر داشته باشد. از این رو یکی از کارکردهای ضمنی رادیو نمایش را باید تبلیغ تئاتر و تئاتر رفتن دانست. همچنان که می‌توان عادت کردن به داستان خواندن را هم از جمله تاثیرات ضمنی این شبکه رادیویی برشمرد. رادیو نمایش نوعی دعوت به چالش قصه‌گویی و قصه شنیدن است.

سید رضا صائمی