بخند... بابا لایـک بگیره!

تا این جای کار همه چیز دلچسب است و شیرین. ماجرا اما زمانی تلخ می‌شود که عکس گرفتن از کودک تبدیل به تفریح پدر و مادر می‌شود و آنها به جای توجه به تربیت اخلاقی فرزند خود، دائما سعی می‌کنند عکس‌هایی با تیپ‌های ظاهری خاص و متفاوت از او بگیرند. این والدین رفته رفته با فرزند دلبندشان همانند مدل عکاسی برخورد می‌کنند و صفحه‌ای عمومی را در یکی از شبکه‌های اجتماعی برای کودک خود ایجاد و روزانه عکس‌هایی از حالت‌های مختلف او منتشر می‌کنند و دائما به دنبال بیشتر کردن تعداد دنبال‌کنندگان صفحه‌ خود و درآمدزایی از این طریق هستند. اما این پدر و مادر متوجه نیستند که تبدیل کردن فرزندشان به یک کالای تبلیغاتی، چه اثرات سوئی بر شخصیت او در آینده خواهد گذاشت و دست کم ممکن است کودکشان زمانی که متوجه رفتار ناشایست والدین خود شد، از آنها الگوبرداری کند و به انتشار عکس از خصوصی‌ترین حالت‌های خود یا اطرافیانش بپردازد.

اغلب کارشناسان می‌گویند اشتراک‌گذاری عکس از خصوصی‌ترین حالت‌های یک کودک در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند در آینده عواقبی جبران‌ناپذیر برای او و خانواده‌اش به همراه داشته باشد. آنها یادآور می‌شوند که افراط در انتشار عکس‌های یک کودک توسط والدین و زیر ذره‌بین بردن ظاهر او در شبکه‌های اجتماعی، سبب می‌شود کودک بیش از حد به ظاهرش حساس شود.

حریم خصوصی کودک، قربانی لایک بیشتر

بیشتر روان‌شناسان کودک تاکید دارند که خانواده‌ها باید از همان سنین پایین موضوع احترام به حریم خصوصی را به کودکان بیاموزند و به آنها یاد دهند چه خط قرمزهایی تعیین‌کننده این حریم است و چگونه می‌توان حریم خصوصی خود را حفظ کرد و باعث نقض حریم خصوصی دیگران نیز نشد. این روان‌شناسان اعتقاد دارند که اگر موضوع حریم خصوصی از سنین پایین برای شهروندان تبیین شود، دیگر بسیاری از بی‌اخلاقی‌ها در فضای مجازی مشاهده نمی‌شود.

با این حال، امروزه برخی والدین و اطرافیان کودکان بدون این که برای آنها حق انتخابی قائل شوند یا کوچک ترین احترامی به حریم خصوصی کودکان بگذارند، از زمانی که آنها به دنیا می‌آید تا زمانی که به درک نسبی از محیط پیرامون خود می‌رسند، همواره با یک تلفن همراه بالای سرشان ایستاده‌اند و دائما در موقعیت‌های مختلف از کودکان عکس می‌گیرند و در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند. این رفتارها با این‌که عموما با سوء نیت انجام نمی‌شود، از نظر برخی روان‌شناسان، نقض حریم خصوصی کودک تلقی شده و ممکن است موجب شود عکس‌های خصوصی یک کودک یا خانواده او در اختیار افراد سودجو قرار گیرد و منجر به سوء استفاده‌های این افراد در آینده شود.

زهرا ترابی، روان شناس کودک در این باره به جام‌جم توضیح می‌دهد: در حالی که موضوع احترام به حریم خصوصی، یکی از مهم ترین آموزه‌های اجتماعی است که والدین وظیفه دارند از همان سنین پایین آن را به کودکان یاد دهند، اما عملا برخی والدین با انتشار عکس‌های خصوصی از کودکانشان در شبکه‌های اجتماعی، خودشان عامل نقض حریم خصوصی فرزندشان می‌شوند و به جای آموزش هنجارهای اجتماعی به کودکشان، از این‌گونه رفتارهای ناهنجار برای او الگوسازی می‌کنند.

ترابی همچنین به اثرات مخرب انتشار بی‌رویه تصاویر کودکان در فضای مجازی روی هویت کودک اشاره می‌کند و می‌گوید: پخش شدن عکسی از یک کودک در شبکه‌های اجتماعی، اظهار نظرهای متعدد افراد مختلف درباره ظاهر آن کودک را به همراه دارد که این موضوع باعث می‌شود کودک احساس کند ظاهر او همواره زیر ذره‌بین دیگران است. به همین دلیل، داشتن زیبایی ظاهری یا پوشیدن لباس‌های خاص از همان سنین پایین برای آن کودک تبدیل به یک ارزش می‌شود.

این روان‌شناس در این زمینه به مشاهدات روزانه خود در مدارس ابتدایی دخترانه‌ای که مسئولیت مشاوره آنها را به‌عهده دارد، استناد و تاکید می‌کند کودکان بسیاری را دیده است که پوشیدن لباس‌های خاص و حتی آرایش کردن از همان سنین پایین برایشان به‌عنوان یک هنجار تلقی می‌شود و برخی از آنها خودشان تمایل دارند که با پوشیدن انواع و اقسام لباس‌ها و انجام رفتارهای خاص، تصاویری از خود در شبکه‌های اجتماعی منتشر کنند.

به گفته این روان‌شناس کودک، گاهی نیز ممکن است انتشار عکس‌های یک کودک در شبکه‌های اجتماعی اظهارنظرهای منفی دیگران درباره ظاهر یا رفتارهای او را به همراه داشته باشد که موجب کاسته شدن اعتماد به نفس این کودک و ایجاد احساس حقارت در او می‌شود. او در این باره به کودکانی که رفتارهای به ظاهر مسخره‌ای دارند و فیلم‌هایشان بسرعت در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود، اشاره و تاکید می‌کند زمانی که رشد عقلی این کودکان کامل شود و بفهمند هزاران یا میلیون‌ها شبکه‌های اجتماعی فیلم یک صحبت یا رفتار خنده‌دارشان را دیده و آنها را مورد تمسخر قرار داده‌اند، بدون شک ضربه شدیدی به روحیه‌شان وارد می‌شود.

این در حالی است که روان شناسان کودک همواره به والدین توصیه می‌کنند حتی اگر کودکشان یک ویژگی منفی رفتاری داشت، آن را در سنین پایین مستقیما به او گوشزد نکنند و مثلا برچسب کم‌هوش بودن به او نزنند؛ چراکه این برچسب‌ها برای همیشه در ضمیر ناخودآگاه کودک باقی می‌ماند و لطمه جبران‌ناپذیری به اعتماد به نفس او وارد می‌کند. حال اگر این اتفاق در سطح وسیعی رخ دهد و فیلمی از رفتار خنده‌دار یک کودک در طیف گسترده‌ای پخش و باعث شود هزاران نفر چنین برچسب‌هایی به آن کودک بزنند، اثر منفی شدیدی در هویت او ایجاد می‌شود و ممکن است آن کودک نتواند تا پایان عمر این برچسب را از روی خود بردارد. بنابراین انتشار بعضی از فیلم‌ها و عکس‌ها در فضای مجازی که ابتدا برای تفریح و خنده و معمولا توسط والدین و اطرافیان کودک صورت می‌گیرد، ممکن است تبعات منفی جبران ناپذیری برای روحیه و شخصیت آن کودک در پی داشته باشد.

رفتار در شبکه‌های اجتماعی آداب دارد

کارشناسان فضای مجازی اعتقاد دارند با توجه به گسترده شدن استفاده از شبکه‌های اجتماعی در جامعه امروز، نمی‌توان رفتار افراد در این شبکه‌ها را با تصویب قوانین کنترل کرد. آنها می‌گویند اگر مقرراتی هم در این زمینه وضع شود، تضمینی نیست کسی آن را رعایت کند. با وجود این، برخی از این کارشناسان تاکید دارند می‌توان با اجرای برنامه‌های آموزشی، رفتار برخی کابران شبکه‌های اجتماعی را اصلاح کرد و هنجارهای مناسب این شبکه‌ها را به آنها آموخت.

علیرضا چابکرو، پژوهشگر فضای مجازی در این باره می‌گوید نخستین گام برای اصلاح برخی رفتارهای نادرست مانند انتشار بی‌رویه عکس‌های کودکان از سوی والدین در شبکه‌های اجتماعی، چند برابر شدن برنامه‌های رسانه‌های جمعی در زمینه آموزش فواید و مخاطرات این شبکه‌ها به خانواده‌هاست. او تاکید می‌کند کارشناسان فضای مجازی باید از طریق رسانه‌های جمعی نحوه مواجهه صحیح با شبکه‌های اجتماعی را به خانواده‌ها آموزش و به آنها توضیح دهند که چگونه باید به‌صورت کنترل شده در این شبکه‌ها فعالیت کنند. به گفته این کارشناس فضای مجازی، رسانه‌های جمعی همچنین وظیفه دارند که با تولید محتوای فرهنگی مناسب کودکان هم زمینه جذب آنها به فضای مجازی را کاهش دهند و هم نحوه رفتار صحیح در این فضا را به کودکان بیاموزند.

آن‌طور که چابکرو می‌گوید اگر این آموزش‌ها به نحو کافی و تاثیرگذار در اختیار کودکان و خانواده‌هایشان قرار گیرد، نوعی خود ایمنی در رفتار کاربران در شبکه‌های اجتماعی ایجاد می‌شود که افزایش قدرت تشخیص خانواده‌های ایرانی درباره نحوه رفتار صحیح در شبکه‌های اجتماعی را در پی دارد. به این ترتیب والدین خودشان متوجه می‌شوند بهتر است چه عکس یا مطلبی از کودکانشان را در شبکه‌های اجتماعی قرار دهند و چه مواردی را نباید در این شبکه‌ها منتشر کنند.

چابکرو همچنین تاکید می‌کند اگر کاربران ایرانی به نحوی مطلوب آموزش داده شوند، خودشان یاد می‌گیرند که دسترسی دیگران به صفحاتشان در شبکه‌های اجتماعی را محدود کنند.

الگوبرداری کودکان از رفتار والدین در شبکه‌های اجتماعی

والدین در دسترس‌ترین، قوی‌ترین و مهم ترین الگو برای فرزندان خود هستند و کودکان از همان بدو تولد رفتارهای پدر و مادر خود را به‌طور دقیق در خاطرشان ضبط می‌کنند و در شرایط مشابه، رفتارهایی مانند والدینشان از خود بروز می‌دهند. به همین دلیل رفتار پدر و مادر بیشترین تاثیر را بر آموزش فرزندان به همراه دارد و والدین هر قدر انجام رفتارهای شایسته را به کودک خود توصیه کنند، ولی هیچ نشانی از این رفتارها در اعمال خود نشان ندهند، تلاش آنها هیچ تاثیری بر تربیت فرزندشان نخواهد گذاشت.

علی‌اصغر کیهان‌نیا، روان‌شناس و مشاور خانواده در این زمینه به جام‌جم توضیح می‌دهد که رفتار والدین در شبکه‌های اجتماعی یکی از اعمالی است که کودکان از آن الگو می‌گیرند و زمانی که به وسایل ارتباطی دسترسی پیدا می‌کنند، رفتاری مشابه با والدین خود در این شبکه‌ها در پیش می‌گیرند. او در این باره به وقت‌گذرانی بیش از حد برخی والدین در فضای مجازی اشاره می‌کند و می‌گوید اگر پدر و مادر در محیط خانه به جای برقراری ارتباط عاطفی و توجه به فرزندان، به گشت‌وگذار در فضای مجازی بپردازند، فرزندانشان نیز به خود حق می دهند به جای گذراندن وقت در کنار خانواده، خود را سرگرم بازی‌های رایانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی کنند که بسیاری از آنها حاوی محتوای نامناسب برای کودکان است.

بنابراین وقتی والدین رفتارهای افراطی را در فضای مجازی از خود بروز می‌دهند باید منتظر رفتارهای نامناسب مشابه از سوی فرزندان خود باشند. کیهان‌نیا در این باره تاکید می‌کند که انتشار بی‌رویه عکس‌های کودکان در شبکه‌های اجتماعی یکی از همین رفتارهای افراطی است که می‌تواند عواقبی را برای کودک و خانواده‌اش به همراه داشته باشد. او معتقد است بیشتر پدر و مادرها معمولا برای تقویت اعتماد به نفس فرزندانشان عکس‌هایی را از آنها در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند.

آن طور که او می‌گوید تنهایی انسان در جامعه امروز سبب شده گاهی این کار با افراط همراه شود و برخی والدین به جای توجه به نیازهای کودکشان، روزانه تعداد زیادی عکس و فیلم از او در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک بگذارند. به نظر این مشاور خانواده، مهم‌ترین راهکار برای جلوگیری از این آسیب‌ها این است که والدین در حضور کودکان، خود را به صورت افراطی درگیر شبکه‌های اجتماعی نکنند و عکس‌های خصوصی فرزندشان را در اختیار دیگران قرار ندهند و به حریم خصوصی کودکشان همان‌قدر احترام بگذارند که برای حریم خصوصی خود حرمت قائلند. کیهان‌نیا تاکید می‌کند انجام این رفتارها از سوی والدین، علاوه بر این که باعث گرم شدن محفل خانوادگی‌شان می‌شود، در آموزش رعایت حریم خصوصی به فرزندان نیز مؤثر است.

رفتار متناقض والدین

امکانات فناوری امروزه بخش جدایی‌ناپذیر زندگی انسان‌ها محسوب می‌شود و برخی افراد آنچنان به ابزارهای ارتباطی وابسته شده‌اند که گویی این ابزارها به جزئی از بدنشان تبدیل شده است.

بنابراین بسیاری از انسان‌های امروزی نمی‌توانند بدون ابزارهای ارتباطی و امکان دسترسی به فضای مجازی زندگی کنند و اگر در طول یک شبانه‌روز به تلفن‌های همراه خود دسترسی نداشته باشند، بی‌حوصله می‌شوند. وقتی این وابستگی به فضای مجازی در کنار تنهایی‌های زندگی مدرن قرار می‌گیرد، باعث می‌شود آدم‌ها روز به روز بیشتر مسائل شخصی خود را در شبکه‌های اجتماعی بازتاب دهند و با برخی کاربران این شبکه‌ها مانند اعضای خانواده خود رفتار کنند.

علیرضا چابکرو، پژوهشگر فضای مجازی در این باره به جام‌جم توضیح می‌دهد: رفتارهای شیرین فرزندان یکی از مسائل خصوصی خانواده‌هاست که والدین امروزی علاقه دارند تصاویر آن را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک بگذارند. او تاکید می‌کند وابستگی امروز انسان‌ها به فضای مجازی به حدی رسیده که دیگر نمی‌توان از آنها انتظار داشت عکس‌های شخصی یا خانوادگی خود را در شبکه‌های اجتماعی منتشر نکنند. با این حال چابکرو به خانواد‌ها توصیه می‌کند توجه داشته باشند انتشار یک عکس در فضای مجازی در صورتی که اجازه دسترسی به آن عکس به همه افراد داده شده باشد، ممکن است هک شدن صفحه اجتماعی آنها را به دنبال داشته باشد یا حتی دنبال‌کنندگان، عکس‌ها را برای دیگران بفرستند.

بنابراین به گفته این کارشناس فضای مجازی، اگر امروز والدین عکسی را از کودکان خود منتشر می‌کنند باید این را هم در نظر بگیرند که ممکن است در آینده افرادی سودجو از آن عکس علیه فرزندشان استفاده کنند.

از سویی دیگر به نظر می‌رسد برخی والدین در مواجهه با فضای مجازی دچار رفتاری متناقض شده‌اند و با این که فرزندان خود را تا سن مشخصی از ورود به این فضا منع می‌کنند، خودشان تا پیش از رسیدن فرزندشان به آن سن، صدها عکس از او در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند. البته چابکرو در این باره تاکید می‌کند که انتشار تصاویر کودکان در فضای مجازی لزوما زیانبار نیست، اما وقتی پدر و مادر از جزئی‌ترین مسائل درباره نحوه رشد و خلق وخوی کودکشان عکس‌ها و اطلاعات بی‌شماری منتشر می‌کنند، او را در معرض عواقب جبران‌ناپذیری در آینده قرار می‌دهند.

این پژوهشگر فضای مجازی البته معتقد است با این اوصاف نمی‌توان به خانواده‌ها گفت هیچ عکسی از کودکشان در فضای مجازی منتشر نکنند، چراکه امروزه فضای مجازی به بستر ارتباطات گوناگون اجتماعی و حتی خانوادگی بسیاری از انسان‌ها تبدیل شده است و به همین دلیل خانواده‌ها تمایل دارند تصاویری از لحظات شاد زندگی خود را برای دوستانشان در این فضا به اشتراک بگذارند. با این حال بنا به نظر چابکرو، لازم است خانواده‌ها نحوه رفتار صحیح در شبکه‌های اجتماعی را یاد بگیرند و با رعایت نکات لازم عکس‌ها و اطلاعات شخصی خود و کودکشان را در این شبکه‌ها منتشر کنند.

خطر؛ همسایه کودکان در شبکه‌های اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی امروزه به بستری برای نمایش جذابیت‌های زندگی برخی افراد تبدیل شده که عموما با دروغ یا اغراق همراه است. از این رو کاربران این شبکه‌ها معمولا تمایل دارند درباره مسائل زندگی خود در این شبکه‌ها غلو کنند. یکی از این بزرگنمایی‌ها که از سوی برخی والدین در شبکه‌های اجتماعی اتفاق می‌افتد، اغراق درباره زیبایی‌های ظاهری یا رفتارهای خاص کودکشان با انتشار عکس‌های متعدد از حالت‌ها و پوشش‌های مختلف او در این شبکه‌هاست.

بر همین اساس، برخی والدین صفحاتی را برای کودکشان در شبکه‌های اجتماعی ایجاد می‌کنند و روزانه عکس‌ها یا فیلم‌های بسیاری از او به اشتراک می‌گذارند. این والدین که گاهی عکس‌های کودکشان را با هدف تبلیغاتی و برای جذب دنبال‌کنندگان بیشتر و در نتیجه درآمدزایی در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند، به این موضوع توجهی ندارند که وقتی فرزندشان بزرگ‌تر شد و فهمید والدینش از او به عنوان یک کالای تبلیغاتی استفاده کرده‌اند، نه تنها احساس حقارت می‌کند، بلکه خود این کودک هم در سنین بالاتر دیدی ابزار و نمایشی به شخصیت خود پیدا می‌کند. این تفکر سبب می‌شود فرد دیگر ارزشی برای هویت خود قائل نباشد و بعدها که به وسایل ارتباطی دسترسی پیدا کرد، خود را به یک مدل نمایشی در فضای مجازی تبدیل کند و با ایجاد صفحه‌ای عمومی در شبکه‌های اجتماعی به انتشار عکس‌هایی نامناسب از خود یا دوستانش بپردازد.

زهرا ترابی انتشار برخی فیلم‌ها یا عکس‌های نامناسب از کودکان در فضای مجازی را نیز در همین راستا تحلیل می‌کند و می‌گوید: بی‌توجهی برخی والدین به تربیت کودکان خود سبب شده است این کودکان از همان سنین پایین برای خود صفحاتی در شبکه‌های اجتماعی باز کنند و روزانه چند عکس با حالت‌های مختلف و بعضا تیپ‌های خلاف عرف از خود یا دوستانشان به اشتراک بگذارند. این در حالی است که بعضی از این کودکان با تنظیمات حریم خصوصی شبکه‌های اجتماعی آشنایی ندارند و عکس‌هایشان را در اختیار برخی کاربران سودجو قرار می‌دهند و زمینه را برای سوءاستفاده از تصاویر خصوصی خود یا دوستانشان فراهم می‌کنند. آن‌طور که این روان‌شناس کودک توضیح می‌دهد چون بسیاری از کودکان از نحوه صحیح استفاده از شبکه‌های اجتماعی آگاه نیستند، باز کردن صفحات برای آنها در شبکه‌های اجتماعی و ایجاد دسترسی نامحدود به فضای مجازی برای کودکان، می‌تواند خطراتی را متوجه آنان سازد. از جمله این که وقتی کودکان با تنظیمات حریم خصوصی شبکه‌های اجتماعی آشنایی نداشته باشند، با ایجاد صفحه شخصی برای خود، این بستر را برای هر کسی مهیا می‌کنند که بتواند با آنها وارد گفت‌و‌گوی شخصی شود که این موضوع، هم زمینه را برای سوءاستفاده‌های مختلف از آنها فراهم می‌کند و هم باعث می‌شود کودکان از همان سنین پایین الگوهای نامناسب رفتاری را بر اثر ارتباط با اشخاص غریبه در فضای مجازی یاد بگیرند.