سواد رسانه‌ای چیست؟

آسیب‌های فضای مجازی با عمومی شدن، شایع شدن، در دسترس عموم قرار گرفتن اینترنت و شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی و ساده‌شدن فعالیت در این فضا برای همه اقشار جامعه، گسترش پیدا کرده است چراکه عمده مصرف‌کنندگان امروز، منفعل هستند و پذیرای هر آنچه در این فضا عرضه می‌شود!

آسیب‌های فضای مجازی با موضوعی تحت عنوان سواد رسانه‌ای نسبت معکوس دارد؛ هر قدر سواد رسانه‌ای بالاتر باشد، آسیب‌ها کمتر خواهد بود. به عبارت دیگر توانایی، مهارت‌ و دانش استفاده از فضای مجازی با بهترین کیفیت و کمترین آسیب، سواد رسانه‌‌ای تعریف می‌شود. مهارت‌های استفاده از فضای مجازی می‌تواند فنی باشد مانند نحوه استفاده از دستگاه‌هایی که به اینترنت متصل می‌شوند، نصب نرم‌افزارها و امثال آن که ناآگاهی از آنها آسیب جدی به دنبال ندارد، اما بخش دیگری از این مهارت‌ها یعنی شناخت فضای مجازی و درک نیازهایی که قرار است در این فضا مرتفع شود، اهمیت ویژه‌ای دارد. بنابراین پیش از هر چیز باید دید فضای مجازی می‌تواند پاسخگوی چه نیازهایی باشد. اصلی‌ترین نیازهایی که این فضا می‌تواند پاسخ بدهد شامل: یک: دسترسی سریع و متنوع به اخبار

دو: تفریح؛ اساسا رسانه‌ها کارکرد تفریحی هم می‌توانند داشته باشند.

سه: اطلاع‌یابی؛ به عنوان مثال در گذشته برای دریافت گذرنامه باید حضوری مراجعه می‌کردیم تا از مدارک مورد نیاز و شرایط آگاه شویم، اما حالا این امکان در فضای مجازی فراهم است.

چهار: آموزش؛ در فضای مجازی بدون محدودیت سنی یا مدرک می‌توان در دوره‌های آموزش آشپزی، زبان و مواردی از این دست شرکت کرد.

پنج: ارتباطات؛ همراهی با خانواده، دوستان و اقوام، همکلاسی‌ها در هر نقطه از جهان که باشند.

شش: خرید اینترنتی

هفت: کسب و کار در فضای مجازی

چنین تنوعی قبل از هرچیز نیازمند فهم و درک است و سواد رسانه‌ای ضمن ارائه فهم درست از هر کدام از کاربردهای نامبرده، به ما کمک می‌کند الگوی درست مصرف را پیدا کنیم و نکته جالب این‌که از طریق خود فضای مجازی هم می‌توان دانش استفاده از آن را به دست آورد.

بر اساس تعریف ارائه شده از سواد رسانه‌ای، این توقع وجود دارد که کاربران با آموختن این دانش یا به عبارتی بعد از آمادگی برای مواجهه با فضای مجازی، چند نکته اصلی را مدنظر قرار دهند؛ اول میزان حضور در این فضاست، چون این رسانه‌ها نمی‌توانند جایگزین رسانه‌های حرفه‌ای مانند روزنامه، مجله و کتاب یا حتی تماشای تلویزیون شوند، زیرا محتوای رسانه‌های حرفه‌ای توسط آدم‌های حرفه‌ای تهیه می‌شود.

نکته دوم این است که میزان استفاده از این فضا برای گروه‌های متفاوت با هم فرق دارد. همان طور که والدین یک نوجوان هنگام خرید یا دوچرخه‌سواری در کنار او هستند و مهارت‌ها را یادش می‌دهند، باید استفاده از فضای مجازی هم با حضور والدین باشد.

کاربران مجهز به سواد رسانه‌ای باید توانایی شناخت اعتبار منبع را داشته باشند. همان‌طور که چوپان دروغگو منبع خبری قابل اعتمادی نبود، در فضای مجازی هم از این دست منابع خبری وجود دارد و باید منابع درست را بشناسیم. به عنوان نمونه، سواد رسانه‌ای به ما می‌گوید که در زمینه اخبار پزشکی معتبرترین منابع عبارتند از دانشکده‌های پزشکی، وزارت بهداشت و درمان، مجلات پزشکی، سایت‌های تخصصی و در نهایت رسانه‌های عمومی مانند روزنامه جام‌جم که اخبارشان از چند فیلتر رد و در نهایت انتخاب و منتشر می‌شود. در این زمینه پزشکان یا بیمارستان‌ها هم نمی‌توانند منبع معتبری باشند مگر این‌که اطلاعات و دستاوردهایشان را از طریق منابع مطرح شده به اطلاع عموم برسانند.

سومین نکته، سنجش اعتبار مطالب است که کمتر به آن توجه شده؛ این مهارت به کاربران می‌آموزد که وقتی با یک تصویر یا متن روبه‌رو شدند، آن را در دیگر منابع هم جست‌وجو کنند و ببینند آیا در جای معتبری به آن اشاره شده یا نه! یکی از مزیت‌های اینترنت همین است که هر چیزی را می‌توان در چند رسانه دیگر جست‌وجو کرد.

ارتقای سواد رسانه‌ای یک ضرورت است و نیازمند شکل‌گیری نهادهای آموزشی و مشاوره‌ای برای عموم مردم. برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدرسه، خانه‌های فرهنگ، مساجد محلات و فضاهای فرهنگی در این باره می‌تواند راهگشا باشد، اما تمام کاری نیست که می‌توان انجام داد.

دکتر داوود صفایی

مدرس ارتباطات