از صحنه تا تصویر

از اوج تا افول

سال‌های پایانی دهه 60 و اوایل دهه 70 خورشیدی را به جرأت می‌توان سال‌های اوج و دوران درخشان یکه‌تازی تئاترهای تلویزیونی عنوان کرد. سال‌هایی که در آن تله‌تئاترهای گوناگون نمایشی و اقتباسی با حضور هنرپیشگان شاخص، یک‌به‌یک ساخته می‌شدند و روی آنتن می‌رفتند. این تله‌تئاترها میان مخاطبان عادی کوچه و بازار و افرادی که خیلی با تئاتر صحنه‌ای پیوند نداشتند هم گل کرده بودند و در واقع اکثریت جامعه پخششان را دنبال کرده و چه بسا در ادامه به رفتن به سالن‌های نمایش تئاتر ترغیب می‌شدند. با این حال دوران ساخت و پخش تله‌تئاترها رفته‌رفته افول یافت و عادت تماشای این محصول فرهنگی، از میان خانواده‌ها و مخاطبان رخت بربست.

حمید ابراهیمی، مدیر گروه ادب و هنر شبکه چهار سیماست. این شبکه فرهنگی که از قدیم به عنوان متولی اصلی ساخت و پخش تئاترهای تلویزیونی محسوب می‌شود، یکی دو سالی است که نوید ساخت تله‌تئاترهای جدید را به مخاطبان داده. اتفاقی که البته تا لحظه نگارش این گزارش عملی نشده و تنها شاهد بازپخش تله‌تئاترهای موفق سال‌های اخیر در این شبکه هستیم. این مدیر با اشاره به تمایل شبکه برای ساخت تله‌تئاترهای جدید به جام‌جم می‌گوید: هم اکنون طرح چند تله‌تئاتر را در شبکه داریم که در مرحله برآورد قرار دارند و بعد از تامین بودجه، وارد بخش پیش‌تولید خواهند شد.

ابراهیمی دلیل ساخته نشدن تله‌تئاترها در این چند ساله را نبود بودجه مناسب جهت تخصیص به این آثار می‌داند و معتقد است: برخلاف تصور، ساخت تله‌تئاترها مستلزم بودجه است و بویژه در بخش طراحی و ساخت دکور باید هزینه کافی در نظر گرفت.

مرحوم حمید سمندریان، علی نصیریان، هادی مرزبان، محمد رحمانیان، پرویز پرستویی، آتیلا پسیانی، فریده سپاه‌منصور، سعید نیکپور، مرحوم احمد آقالو و ایرج راد از جمله شاخص‌ترین هنرپیشگانی هستند که در کارنامه کاری‌شان، بازی در تئاترهای تلویزیونی به چشم می‌خورد و این افراد حتی باوجود روزهای اوج‌شان در تئاتر، تلویزیون و سینما، همچنان برای بازی در تله‌تئاتر جایگاهی ویژه قائل بودند.

ابراهیمی با اشاره به تلاش این شبکه برای بازگرداندن شماری از این چهره‌های مطرح به تلویزیون و بازی دوباره‌شان در تئاترهای تلویزیونی می‌افزاید: مذاکراتی شده است. قطعا در مرحله پیش‌تولید با کارگردانان و هنرپیشگان شاخص وارد گفت‌وگو خواهیم شد اما فعلا نمی‌توانم از فردی به طور مشخص نام ببرم.

مدیر گروه ادب و هنر شبکه چهار، اولویت اصلی بازپخش تله‌تئاترها را در میزان موفقیت و اقبال مخاطبان نسبت به این آثار دانسته و تاکید می‌کند: ما حدود 400 تله‌تئاتر در آرشیو شبکه داریم. با این حال سعی کرده‌ایم ابتدا تله‌تئاترهایی را که حس نوستالژیک بیشتری برای مردم دارند، انتخاب کنیم. همچنین متن نمایش و گروه بازیگران و سازندگان هم دیگر معیار گزینش ‌ماست.

استقبال مخاطبان از آثار قدیمی

تله‌تئاتر پدیده‌ای بود که از حدود سال‌های 50 خورشیدی جایش را در تلویزیون باز کرد و تا اواسط دهه 70 به حیات و درخشش خود ادامه داد. اسماعیل شنگله، بازیگر باسابقه تلویزیون، سینما و تئاتر که بازیگری و کارگردانی چندین تله‌تئاتر را هم در کارنامه دارد، با اشاره به بازپخش تله‌تئاترها و مجموعه‌های نمایشی قدیمی از تلویزیون به خبرنگار ما می‌گوید: مدتی است که تهران را ترک کرده‌ام و در روستا زندگی می‌کنم. در محیط اطرافم می‌بینم که مردم هنوز از تماشای این آثار قدیمی استقبال می‌کنند و بیشتر از آثار تازه دوستشان دارند.

او با اشاره به شروع و شکل‌گیری این پدیده می‌گوید: در ابتدا دوربینی به سالن آورده می‌شد و از همان تئاترهایی که بازی می‌کردیم،فیلمبرداری کرده و آنها را در تلویزیون پخش می‌کردند. بعد از انقلاب از آنجا که سینماها با کمی رکود مواجه و آثار نمایشی کمتر شده بود، تصمیم گرفته شد تله‌تئاترهایی ساخته شود و برای سرگرمی مردم از تلویزیون روی آنتن برود. در ادامه اما تئاتر تعریفی شبیه سریال تلویزیونی پیدا کرد و شاهد بودیم که تئاترهای یکی دو ساعته را در قالب چند قسمت مجزا می‌کردند و هر شب روی آنتن می‌فرستادند. اتفاقی که تئاتر را بیش از گذشته با سرگرمی‌سازی گره زد.

حالا ساخت و پخش دوباره تئاترهای نمایشی از تلویزیون می‌تواند موجب آشتی دوباره بخشی از مخاطبان با این شاخه غنی هنری شود. شنگله در این خصوص معتقد است: مردم را باید به تماشای تئاتر عادت داد. در ابتدای دورانی که تله‌تئاترها شکل گرفتند، مردم هنوز تمایل چندانی به تماشایشان نداشتند، اما بعد کنجکاو و علاقه‌مند شدند و الان می‌بینیم که بازپخش‌هایشان را با اشتیاق دنبال می‌کنند. فرصت خوبی است تا تلویزیون از امکانات جدید و به روزش استفاده کند و تله‌تئاترهایی جدید بسازد.

راهی برای حل معضلات

هادی مرزبان از جمله شاخص‌ترین چهره‌های فعال معاصر در زمینه تئاتر است. او که دارای نشان درجه یک هنری (معادل دکترا) است، در طول دوران فعالیت خود نمایشنامه‌های موفقی از اکبر رادی و دیگر نمایشنامه‌نویسان شاخص را روی صحنه برده است.

مرزبان به جام‌جم می‌گوید: نسل جوان امروز شناختی از تله‌تئاتر ندارد و این شاخه نمایشی کم‌کم در جامعه رو به فراموشی گذاشته است. به باور وی، باید بپذیریم تئاتر نوعی خدمت فرهنگی است و می‌تواند به حل بسیاری از معضلات در جامعه کمک کند. حیف است که تلویزیون ما در سال‌های اخیر از این هنر دور شده و من از منتقدان جدی این تصمیم هستم.

این کارگردان تئاتر ادامه می‌دهد: مردم ما امروز به نسبت دوران اوایل انقلاب تغییر کرده‌اند. آنها نیازهای تازه‌ای دارند و بر این اساس شبکه چهار هم که به عنوان شبکه فرهیختگان شناخته می‌شود، باید به حرکتی جدی دست بزند و خوراک فرهنگی مخاطبانش را بدرستی تامین کند. تله‌تئاتر هم یکی از این کالاهای فرهنگی است که متاسفانه مدتی است از دسترس مردم دور مانده و کالاهای مبتذل جایش را گرفته است.

مرزبان پیشنهادهایی هم در جهت ساخت تله‌تئاترهای جدید مطرح کرده و می‌افزاید: صددرصد باید تغییراتی در رویکردهای قدیم ایجاد کنیم. به نظرم باید بیشتر سراغ آثار ایرانی برویم و از این متن‌ها استفاده کنیم. مسلما مردم آثاری را که خوب باشد،پسندیده و دنبال خواهند کرد.

یاد جاودان سمندریان

نمی‌شود نام نمایش را به میان آورد و از تئاتر سخن گفت و اشاره و یادی از سمندریان نکرد. مرحوم حمید سمندریان، استاد مسلم و تا همیشه جاودان عرصه نمایش و تئاتر که نامش با این هنر پیوندی دیرینه دارد و نسل‌های جدید تئاتر ایران و چهره‌هایی که این روزها شاهد هنرنمایی در عوالم مختلف تلویزیون و تئاتر و سینما هستیم، خود را تا همیشه وام‌دار و مدیون او می‌دانند.

سمندریان که در سال 1310 در تهران به دنیا آمد، از همان دوران جوانی به فعالیت در تئاتر و نویسندگی و کارگردانی مشغول شد و با فعالیت‌های خود و شماری از اطرافیانش، توانست تئاتر ایران را به سطحی جدید و جایگاهی جدی‌تر برساند. او به رئالیسم در تئاتر و هرچه بیشتر واقعی شدن بازی‌های بازیگران اعتقاد داشت و در همین راستا می‌کوشید آثارش از غلو و تصنعی که در بسیاری از بازی‌های تئاتری دیده می‌شد، فاصله بگیرند. سمندریان که علاوه بر تمام فعالیت‌های هنری‌اش در زمینه ترجمه هم دستی بر آتش داشت، شماری از نمایشنامه‌های نمایشنامه‌نویسان مطرح و سرشناس جهان را با قلم شیوای خود ترجمه کرده و روی صحنه برده است. چهره‌هایی چون برتولت برشت، فردریش دورنمات، تنسی ویلیامز و ماکس فریش. او در زمینه ساخت تئاترهای تلویزیونی هم فعالیت داشت و اثر «به سوی دمشق» به عنوان یکی از تله‌تئاترهای مطرحش به شمار می‌آید.

خاطره‌‌های دلنشین

هنوز که هنوز است خاطره‌بازی‌ها می‌شود با تله‌تئاترهایی که در سال‌های نه چندان دور از تلویزیون روی آنتن می‌رفت؛ عمده‌شان در سال‌های پایانی دهه 60 و ابتدایی دهه 70. «بازپرس وارد می‌شود» با هنرنمایی شادروان احمدآقالو و مرحومه جمیله شیخی و رضا بابک و علی عمرانی و فاطمه معتمدآریا، «سوزنبانان» با بازی داریوش مودبیان و استاد علی نصیریان، «بازرس کل» با بازی‌های درخشان مهدی هاشمی، رضا فیاضی، هدایت هاشمی، سیما تیرانداز، خسرو احمدی، میرطاهر مظلومی، هومن برق‌نورد و مهتاب نصیرپور، «باجناق‌‌ها» که اکبر عبدی و رسول نجفیان باجناق بودند و آزاده پورمختار و سوسن مقصودلو خواهر، «دو مرغابی در مه» مرحوم حسین پناهی و حکایت الیاس و اکرم و...

جمعی از بهترین‌های عالم کارگردانی و وادی بازیگری گردهم آمده بودند تا برخی از جذاب‌ترین و ماندگارترین آثار نمایشی تاریخ تلویزیون را در قالب تله‌تئاتر رقم بزنند. تجربه‌های دلنشینی که حلاوتش همچنان توامان زیر دندان اهالی تئاتر و مخاطبان جعبه جادو مانده است و چشم به راه و منتظر که دوباره موسم ساخت چنین آثاری فرابرسد.

زهرا غفاری